İNSAN HAKLARI VE KAMU ÖZGÜRLÜKLERİ

BM Antlaşması’nın önsözünde; “temel insan haklarına, kişinin onur ve değerine” saygı inancı dile getirilmekte “ırk, cinsiyet, din ya da dil ayrımı gözetmeksizin insan haklarına ve temel özgürlüklerine saygının geliştirilip güçlendirilmesi” yer alırken; Antlaşmanın ilk maddesinde, “ırk, cinsiyet, dil ya da din ayımı gözetmeksizin herkes için insan haklarına ve temel özgürlüklere saygıyı geliştirme ve yüreklendirme” düzenlenmiştir.

Komite, taraf devletlerden gelen raporları incelemek üzere yılda üç defa Cenevre’de toplanmaktadır. Toplantılara UNICEF ve diğer BM uzmanlık kuruluşlarının katılma hakkı bulunmaktadır. Komite, ayrıca uygun gördüğü diğer bir uzmanlık kuruluşunu, kendi alanıyla ilgili görüş bildirmek üzere toplantıya davet edebilir.

İşkenceye Karşı Komite üyeleri, Taraf devletlerce tayin edilen kişiler listesinden gizli oyla dört yıllık bir süre için seçilmekte; üyelerin yarısı iki yılda bir yenilenmektedir. Uzmanların seçiminde de “Coğrafi dağılımdaki eşitlik” göz önünde bulundurulmaktadır.

Kişisel ve Siyasal Haklar Sözleşmesi, Irk Ayrımcılığının Kaldırılması Sözleşmesi ve İşkenceye Karşı Sözleşme ve Göçmen İşçiler Sözleşmesi, devletlerarası şikâyet usulünü öngörmektedir.

Güvenlik Konseyinin başta gelen sorumluluğu, uluslararası barış ve güvenliğin sağlanmasıdır. Ancak, insan haklarının devletler arasında çekişmeye sebep olduğu durumlarda, Güvenlik Konseyi, BM Anlaşması hükümleri gereğince barışı sağlamak amacıyla harekete geçmektedir.

Sözleşmeye dayalı korunma mekanizmalarından biri olan Devletlerarası şikayet usulünde söz konusu olan “Uzlaştırma Komisyonu”, Her Türlü Irk Ayrımcılığının Kaldırılması Sözleşmesine (m. 12-13) göre, Irk Ayrımcılığının Kaldırılması Komitesi, aralarında uyuşmazlık olan tarafların oybirliği ile seçtiği beş kişiden oluşturulmuştur. Komisyon, taraflar arasındaki bu sorunu dostane yollardan çözmeye çalışır. Bu komisyon aracılığıyla taraflar konuya uygun çözüm arayacaklardır.

İnsan Hakları Konseyi, BM’nin insan haklarını teşvik ve korumayı üstlenmiş ana kuruluşudur. BM Genel Kurulu tarafından 15 Mart 2006 tarih ve 60/251 sayıl kararıyla, 1946 yılında kurulan İnsan Hakları Komisyonu’nun yerini almak üzere kurulmuş olan İnsan Hakları Konseyi, genel olarak izlenecek politikalar için yol gösterir, insan hakları sorunlarını inceler, yeni uluslararası normlar geliştirir ve dünya genelinde insan haklarının uygulanışını gözlemler. Birleşmiş Milletler Teşkilatı'nın insan hakları politikasının belirleyicisi olan Konsey dünya üzerindeki her uygun gördüğü yerde insan hakları sorununu gündeme getirmek ve devletlerden, STK’lar ve diğer kaynaklardan gelen bilgileri incelemekle yetkilidir.

İHYK’nin görevleri şunlardır: Medeni, kültürel, ekonomik, siyasi ve sosyal hakların etkin kullanımını sağlanmak ve geliştirilmek; BM sistemi içinde insan haklarını geliştirecek organları desteklemek ve bu kuruluşlara bu alanda öneriler götürmek; İnsan haklarının geliştirilmesi amacıyla BM içindeki kuruluşlardan destek almak; İnsan Hakları Merkezi ve diğer bazı kuruluşlar aracılığıyla talepte bulunan ülkelere insan hakları konusunda teknik ve mali yardımda bulunmak ve konuya ilişkin eylem ve programlar yürüten yerel insan hakları örgütlerine yardım etmek; insan hakları konusunda BM tarafından yürütülen eğitim ve kamuyu bilgilendirme programları arasında koordinasyonu sağlamak; dünyada İnsan Hakları ihlaline neden olan tehditlere ve tehlikelere karşı aktif bir rol oynamak; insan hakları çerçevesinde hükümetlerle sürekli diyalog içinde olmak; insan haklarının gelişmesi ve yaygınlık kazanması için uluslararası iş birliğine gidilmesini sağlamak; BM sistemi içinde insan haklarının genişletilmesi için koordinasyon faaliyetleri yürütmek; insan hakları konusunda BM mekanizmasının daha da güçlendirilmesi ve rasyonelleştirilmesi yönünde çalışmalar yapmak; insan hakları merkezinin idaresini gerçekleştirmek.

İnsan haklarının temel ilkeleri arasında sayıldığı demokratik siyasi hürriyete dayanan rejimlerde,  bir birey kendi devletini uluslararası bir organ önünde doğrudan sorumlu tutabilmektedir. Bazı uluslararası sözleşmeler, sözleşme hükümlerine göre haklarının ihlal edildiğini hisseden bireye bundan sorumlu tuttuğu hükümetine karşı denetleme biriminde işlem başlatma fırsatı vermektedir. Fakat bu tür başvurular ancak ilgili devlet bireysel başvuru hakkını açıkça kabul etmişse yapılabilmektedir. A, B, C ve D şıklarındaki usuller, Sözleşme – Dışı Koruma Usullerindendir.

Tamamlayıcılık ilkesi gereğince, birincil yargılama yetkisi ilgili devletin Ceza Mahkemelerine aittir. Statüde belirtildiği üzere, ilgili devlet, göstermelik yargılama yapıyorsa yargılama yapıp göstermelik cezalar veriyorsa veya yargılama yapmıyorsa ya da yargılama yapabilecek kapasiteye sahip değilse, tamamlayıcı olarak UÇM’nin yargılama yetkisi devreye girecektir.

İnsan Hakları Yüksek Komiserliği'nin tüm görevleri şunlardır: Medeni, kültürel, ekonomik, siyasi ve sosyal hakların etkin kullanımını sağlanmak ve geliştirilmek; Birleşmiş Milletler sistemi içinde insan haklarını geliştirecek organları desteklemek ve bu kuruluşlara bu alanda öneriler götürmek; İnsan haklarının geliştirilmesi amacıyla Birleşmiş Milletler içindeki kuruluşlardan destek almak; İnsan Hakları Merkezi ve diğer bazı kuruluşlar aracılığıyla talepte bulunan ülkelere insan hakları konusunda teknik ve mali yardımda bulunmak ve konuya ilişkin eylem ve programlar yürüten yerel insan hakları örgütlerine yardım etmek; insan hakları konusunda Birleşmiş Milletler tarafından yürütülen eğitim ve kamuyu bilgilendirme programları arasında koordinasyonu sağlamak; dünyada İnsan Hakları ihlaline neden olan tehditlere ve tehlikelere karşı aktif bir rol oynamak; insan hakları çerçevesinde hükümetlerle sürekli diyalog içinde olmak; insan haklarının gelişmesi ve yaygınlık kazanması için uluslararası iş birliğine gidilmesini sağlamak; Birleşmiş Milletler sistemi içinde insan haklarının genişletilmesi için koordinasyon faaliyetleri yürütmek; insan hakları konusunda Birleşmiş Milletler mekanizmasının daha da güçlendirilmesi ve rasyonelleştirilmesi yönünde çalışmalar yapmak; insan hakları merkezinin idaresini gerçekleştirmek.

Güvenlik Konseyinin başta gelen sorumluluğu, uluslararası barış ve güvenliğin sağlanmasıdır. Ancak, insan haklarının devletler arasında çekişmeye sebep olduğu durumlarda Güvenlik Konseyi, Birleşmiş Milletler Anlaşması hükümleri gereğince barışı sağlamak amacıyla harekete geçmektedir. Güvenlik Konseyi, insan hakları ihlallerini sık sık kınamak suretiyle yakın gelecekteki müdahalelerin daha da azalmasını sağlamaktadır. Konseyin bir diğer görevi, uluslararası terörizmi önlemekle ilgili olarak çalışmalar yapmaktır.

Zorla Kaybedilmeler Sözleşmesi, Zorla Kaybedilme Komitesi’ne, hakkında dikkate alınmaya değer duyumlar bulunması halinde üye devletlerin topraklarına haber vermeksizin ziyaretler geçekleştirme yetkisini tanımıştır.

Irk Ayrımcılığının Kaldırılması Komitesi, 1966 tarihli Uluslararası Her Türlü Irk Ayrımcılığının Ortadan Kaldırılmasına Dair Sözleşme’nin uygulanmasını izlemek üzere, kurulmuştur. Yılda iki kez olmak üzere üçer haftalık bir süreyle Cenevre’de toplanan komite insan hakları alanında yüksek ahlakî yetenek ve yetkileriyle ve tarafsızlığıyla tanınmış, onsekiz kişiden oluşmaktadır. Komite üyeleri dört yıllık bir süre için seçilmekte, üyelerin yarısı iki yılda bir yenilenmektedir. Komite üyeleri, farklı coğrafyalardan, farklı medeniyet temsilcilerinden ve temel hukuk sistemlerinden seçilmelidir. Her devlet bir kişi aday göstermekte, Komitenin üyeleri Sözleşmeci devletlerin gizli oyu ile belirlenmektedir.

Sözleşme–dışı koruma sistemlerinin hukuksal dayanağı, 26 Haziran 1945 yılında San Francisco’da kabul edilen Birleşmiş Milletler Antlaşması’dır. İnsan haklarının tanımlanmadığı ve içeriğinin belirlenmediği bu Antlaşmanın ilk maddesinde, “ırk, cinsiyet, dil ya da din ayımı gözetmeksizin herkes için insan haklarına ve temel özgürlüklere saygıyı geliştirme ve yüreklendirme” olduğu belirtilmiştir.

Birleşmiş Milletler’in doğrudan doğruya insan hakları alanına giren konularda faaliyette bulunan Ekonomik ve Sosyal Konsey, Birleşmiş Milletler Genel Kurulu tarafından üç yıllık bir süre için seçilmiş 54 üyeden oluşmaktadır. Konsey; uluslararası ekonomik, sosyal, kültürel, eğitim, sağlık ve diğer kimi sorunlarla ilgili olarak çalışmalar yapmakta ve tematik insan hakları ihlallerini ortaya koyan raporlar hazırlanması konusunda çok geniş yetkileri bulunmaktadır.

Uluslararası Adalet Divanı, 1945 yılında, Birleşmiş Milletler’in kurucu Antlaşması ile Örgütün başlıca yargı organı olarak kurulmuştur Uluslararası Adalet Divanı devletlerin taraf olduğu uyuşmazlıklar bakımından yetkili bir yargı yeridir. Uluslararası Adalet Divanı, bireyler veya yönetim dışı kuruluşları yargılayan veya bunlar hakkında karar veren bir yargı organı olmadığı gibi, bir insan hakları mahkemesi de değildir. Ancak, Divanın kendisine sunulan uyuşmazlıklarla ilgili davalarda verdiği kararlar veya buna yetkili kurumlarca, kendisinden istenilen istişarî mütalaa talepleri nedeniyle açıkladığı görüşler, yürürlükteki hukuk kurallarının açıklanması niteliğinde kabul edilebilir.

Irk Ayrımcılığının Kaldırılması Komitesi, 1966 tarihli Uluslararası Her Türlü Irk Ayrımcılığının Ortadan Kaldırılmasına Dair Sözleşme’nin uygulanmasını izlemek üzere, kurulmuştur. Anlaşma ile belirlenmiş yükümlülüklerle ilgili devlet şikâyetlerini izlemek ve incelemek üzere Birleşmiş Milletler tarafından oluşturulan ilk Komitedir.

Birleşmiş Milletler Genel Kurulunun insan hakları ile ilgili önemli yetkileri bulunmaktadır. Birleşmiş Milletler Anlaşmasının, Genel Kurul’un görev ve yetkilerini düzenleyen 13. maddesinde Genel Kurula, uluslararası iş birliğini geliştirmek ve uluslararası hukuku kodlaştırmak sorumluluğunun yanında, “ırk, cins, dil ve din ayrımı gözetmeksizin herkesin insan haklarından ve temel hürriyetlerden yararlanmasını sağlamak” için çalışmalar yapılmasını temin etmek ve tavsiyelerde bulunmak görevi de verilmiştir.

Ekonomik ve Sosyal Konseyin 27 Mayıs 1970 tarih ve 1503 sayılı kararı ile insan hakları ve temel özgürlüklerinin ihlallerine ilişkin bildirimler ile ilgilenmeye dair usuller belirlenmiştir. 1503 Usulü olarak bilinen bu usulde, kişilerin tek tek haklarının ihlal edilip edilmediği ve dolayısıyla mağduriyetlerinin kişisel olarak nasıl giderileceği üzerinde durulmamakta, şikâyetin olduğu ülkedeki genel durum üzerinde karara varılmak suretiyle bu hedefe dolaylı yoldan ulaşılmaktadır.