İNSAN HAKLARI VE KAMU ÖZGÜRLÜKLERİ

“Kişilik hakları” (personality rights), herkesin; “vatandaşlık hakları” (citizenship rights) ise sadece vatandaşların; birincil veya temel haklar herkesin, ikincil haklar ise (instrumental rights or rights of autonomy) müzakere yetkisi, sözleşme özgürlüğü, meslek seçme ve değiştirme, girişim özgürlüğü gibi hareket edebilen insanın sahip olduğu hakları ifade etmektedir.

Evrensellik, ülkenin gelişmişliğine bakılmaksızın insan haklarının herkes için uygulanabilir olmasını gerekli kılar. İnsan hakları evrenseldir çünkü ihtiyaçlar ve kapasitelerle ilgili olarak tüm insanlar için geçerli olan kabullere dayanmakta ve hayatta olan tüm insanlara uygulanabilmektedir.

Bir insan hakkının varlığından söz edebilmek için “yetki”, “talep”, “tanınma-saygı gösterilme” unsurlarından oluşması gerekir.

İnsan hakları başka hak kategorilerinden ayırt etmeye yarayan; “evrensellik”, “doğuştan sahip olma”, “toplum öncesi olma”, “mutlaklık”, “vazgeçilmezlik”, “birey hakkı olma”, “çoğunlukla hürriyet hakkı olma”, “temel hak olma”, “esas olarak devlete karşı ileri sürülebilen iddialar niteliğinde olma” gibi kimi niteliklere sahiptir. Ancak bu niteliklerin, günümüzün “insan hakları” söyleminde dile getirilen hakların tümü için geçerli olduğunu söylemek zordur.

Mutlaklık
İnsan haklarının varlığı herhangi bir kayda ya da şarta bağlanamaz; hiçbir düşünce ve mülahazayla varlıkları inkâr edilemez, geçersiz kılınamaz. Ancak, insan haklarının varlığı, insanın topluma karşı ödevlerinin varlığına bağlı değildir. Bu nedenle, insan haklarının kapsamı daraltılamaz, pazarlık konusu yapılamaz. İstisnasız tüm insan haklarına saygı gösterilmelidir. İnsan haklarının kullanımı, ancak başka bir insan hakkına tecavüz teşkil etmesi halinde veya bizatihi insan haklarının varlık şartlarını ortadan kaldıran ortamın giderilmesi amacıyla kısıtlanabilir.

İnsan hakları, temelde devlete karşı ileri sürülen iddialar niteliğindedir. Diğer bir ifadeyle, insan hakları iddialarının muhatabı devlettir. İnsan haklarının esas hedefi kişiyi devlete karşı korumaktır. Bu çerçevede devletin insan haklarıyla ilgili olarak tanıma, dokunmama, koruma ve temin/tedarik olmak üzere dört ödevinin bulunduğu söylenebilir.

Bireysel haklar, her bir bireyin başkasının katılımına gerek duymaksızın kullanabileceği haklardır. Kolektif haklar ise ancak bir topluluk halinde kullanabilen haklardır. Dernek, toplantı ve gösteri yürüyüşü, grev hakları gibi. Kolektif haklarda da hakkın sahibi bizzat kendisidir. Ancak birey bunları tek başına değil bir grup içerisinde ve grup hâlinde kullanabilecektir.

Geleneksel bir yaklaşımla haklar, pozitif haklar ve negatif haklar olmak üzere bir sınıflandırmaya tabi tutulmaktadır. Buna göre, negatif haklar, bütünüyle bireyin hakları kullanmasına veya onlardan yararlanmasına devletin müdahale etmemesini gerektiren haklardır.

Klasik Haklar, kişisel ve siyasal hakları kapsamaktadır ve asıl amacı birey karşısında devletin gücünü sınırlandırmayı sağlamaktır.

İnsan hakları hukukunda, insan haklarının özneleri, insan haklarıyla korunan hukuki değer, insan haklarından sorumlu olanlar ve hakların korunması ve uygulanması sürecinde başlıca hukuki yollar ile idari, hukuki ve cezai yaptırımlar inceleme konusu yapılır.

“İnsan hakları” kavramının yerine zaman zaman “temel haklar”, “temel hak ve hürriyetler” ve “kamu hürriyetleri” (public rights) kavramının kullanıldığı görülür. “Temel haklar”, kişiliğin veya vatandaşlık statüsünün sonucu olarak insanın evrensel olarak sahip olduğu sübjektif hakları; “Temel hak ve hürriyetler” deyimi ise, insan haklarından yalnızca anayasalarca düzenlenmiş olanlarını ifade eder. Bu nedenle, temel hak ve hürriyetler, insan hakları kavramına oranla daha dar bir kavramdır. Doğru cevap B'dir.

İnsan hakları normatif açıdan evrenseldir. İnsan hakları diğer devletler, toplumlar ve uluslararası örgütler nezdinde de saygınlığın ve meşruiyetin belirleyicisi olarak görülmektedir. Normatif evrenselliğin bir diğer göstergesi de insan haklarının uluslararası bir sorun olarak devletlerin yetkisinin dışına çıkmasıdır. 1993 Viyana Bildirisi ve Eylem Programı’nda belirtildiği gibi: “… bütün insan haklarının korunması ve geliştirilmesi uluslararası toplumun meşru bir sorunudur.” Diğer bir deyişle, insan hakları ihlali olduğu zaman diğer devletlerin müdahale hakkı vardır. Doğru cevap A'dır.

Bir hakkın insan hakkı olarak tanımlanabilmesi için temel olması, evrensel olması ve açıkça tanımlanabilir olması gerekir. Açıkça tanımlanabilir olma, insan hakların yerine getirilip getirilmediğinin veya ihlal edilip edilmediğinin açıkça anlaşılabilmesini mümkün kılar. Açıkça tanımlanabilir olma şartının en önemli faydası, yargısal korunma sağlanmasıdır. Doğru cevap E'dir.

Mutlaklık: İnsan haklarının varlığı herhangi bir kayda ya da şarta bağlanamaz; hiçbir düşünce ve mülahazayla varlıkları inkâr edilemez, geçersiz kılınamaz. Ancak, insan haklarının varlığı, insanın topluma karşı ödevlerinin varlığına bağlı değildir. Bu nedenle, insan haklarının kapsamı daraltılamaz, pazarlık konusu yapılamaz. İstisnasız tüm insan haklarına saygı gösterilmelidir. İnsan haklarının kullanımı, ancak başka bir insan hakkına tecavüz teşkil etmesi halinde veya bizatihi insan haklarının varlık şartlarını ortadan kaldıran ortamın giderilmesi amacıyla kısıtlanabilir. Doğru cevap E'dir.

Negatif anlayışa göre, hürriyet kişinin hayatını kendi tercihlerine göre kurma çabalarının -devlet dâhil- başkalarınca keyfi olarak engellenmemesidir. Pozitif hürriyet anlayışına göre ise, hürriyetin asıl anlamı bir şeyi yapabilme iktidarıdır. Kişinin özgür olması için sadece dış engellerle karşılaşmaması yeterli değildir; aynı zamanda istediğini yapabilme iktidarına da sahip olması gerekir. Bu görüşte olanlar özgürlüğü güçle özdeşleştirmektedirler. Doğru cevap B'dir.

İnsan hakları, temelde devlete karşı ileri sürülen iddialar niteliğindedir. Diğer bir ifadeyle, insan hakları iddialarının muhatabı devlettir. İnsan haklarının esas hedefi kişiyi devlete karşı korumaktır. Bu çerçevede devletin insan haklarıyla ilgili olarak tanıma, dokunmama, koruma ve temin/tedarik olmak üzere dört ödevinin bulunduğu söylenebilir. Doğru cevap C'dir.

Hakların pozitif-negatif şeklindeki ayrımı, büyük ölçüde Alman Hukukçusu Jellinek’in yaptığı sınıflandırmaya dayanmaktadır. Jellinek’in ayrımına göre haklar, koruma hakları (pasif statü hakları) isteme hakları (pozitif statü hakları) ve katılma (siyasi haklar) hakları olmak üzere üçe ayrılmaktadır. Doğru cevap A'dır.

Fransız hukukçu Karel Vasak tarafından insan hakları üç kuşağa göre sınıflandırılmıştır. Birinci kuşak kişi hakları ve siyasî haklar, ikinci kuşak ekonomik, sosyal ve kültürel haklardır. Üçüncü kuşak haklar, yeni ortaya çıkan ve kolektif olarak kullanılan “grup hakları’’dır. “Halkların hakları’’ veya “dayanışma hakları’’ olarak bilinen bu haklar arasında barış hakkı, silahsızlandırılmış bir dünyada yaşama hakkı, sağlıklı ve dengeli bir çevrede yaşama hakkı çevre hakkı, ekonomik ve sosyal açıdan gelişme hakkı, halkların kendi durumlarını serbestçe belirleme hakkı, herkesin insanlığın ortak malvarlığından yararlanma hakkı gibi haklar yer alır. Doğru cevap D'dir.

Orta çağda iki olay insan hakları açısından önemlidir. Bunlardan biri Hıristiyanlığın ortaya çıkışı, ikincisi de feodalizmdir. Bu dönemde hürriyet, derebeylerin toprakları üzerindeki hürriyetleri olarak anlaşılmıştır. Bundan dolayı bu dönemde temel hak ve hürriyetlerin karşılıklı olarak tanınmasından söz edilemez. Siyasi otorite ile dinsel otoriteyi birbirinden ayırarak insanın vicdanının devletin tahakkümünden kurtarmak isteyen Hıristiyanlık, insanın kişiliğine bağlı bazı haklara sahip bulunduğunu ortaya koymuştur. Doğru cevap E'dir.

Avrupa’da insan haklarının pozitif hukuka geçmesinde ilk önemli olay, 1688 Büyük Devrim’i sonrasında İngiliz Parlamentosu tarafından 1689 tarihli Halklar Bildirisi’nin (Bill of Rights) çıkarılmış olmasıdır. Doğru cevap C'dir.