İNSAN HAKLARI VE KAMU ÖZGÜRLÜKLERİ - Deneme Sınavı - 13

1999’da yürürlüğe giren Amsterdam Antlaşması ile insan hakları, demokrasi, temel özgürlükler ve hukukun üstünlüğü ilkelerine verilen önem vurgulanmıştır.

1993’te yürürlüğe giren Maastricht Antlaşması’nda yaşama hakkı, özel yaşamın korunması hakkı, işkence yasağı, yargılanma hakkı, düşünce ve basın özgürlüğü, toplantı ve gösteri yürüyüşleri hakkı gibi hak ve özgürlüklerden bahsedilmiştir.

“Temel hak ve hürriyetlerin korunması” başlığını taşıyan AY. m. 40/3’e göre, «... kişinin, resmî görevliler tarafından vaki haksız işlemler sonucu uğradığı zarar da, kanuna göre, Devletçe tazmin edilir. Devletin sorumlu olan ilgili görevliye rücu hakkı saklıdır». Maddenin gerekçesine göre, temel hak ve hürriyetleri ihlal olunan kişiler yetkili makamlara başvurma hakkına sahiptir. Bu ihlalin resmi görevliler tarafından görevlerinin ifası sırasında yapılmış olması görevli için bir mazeret teşkil etmez. İhlalden doğan zarar Devlet tarafından ödenecektir ve devletin bu ödeme nedeniyle sorumlu görevliye rücu hakkı saklıdır. AY m. 40/3’e göre, temel hak ve hürriyetlerinin haksız yere kamu görevlilerince ihlalinden doğan zararlardan temel ve genel ilke olarak, aslî ve birinci derecede Devlet sorumludur, memur ve diğer kamu görevlileri ise sadece «rücû sorumlusu»dur. Memur ve diğer kamu görevlilerinin işlem ve eylemleriyle üçüncü kişilere haksız olarak vermiş oldukları zararlardan sorumlu süje, Devlet veya kamu tüzel kişileri, yani memur ve kamu görevlisinin çalıştığı kamu idaresidir. Gerçekleşen zarardan doğrudan doğruya, aslî olarak ve birinci derecede Devlet sorumludur. İşlem ve eylemleriyle kişilere haksız olarak bir zarar veren memur veya kamu görevlisi, doğrudan doğruya sorumlu olmadığı için, onlar aleyhine tam yargı (tazminat) davası açılamaz. Açıldığı takdirde böyle bir dava husumet yönünden reddedilir. Devlet veya kamu tüzel kişisinin sorumluluğu tek başınadır; yoksa, memur veya diğer kamu görevlileriyle birlikte sorumlu değildir. Doğru cevap E'dir.

Bireysel başvuru hakkı, temel hak ve özgürlükleri kamu gücü tarafından ihlal edilenlerin başvurabilecekleri ikincil ve yardımcı nitelikli bir dava türüdür. Anayasalar tüm devlet organlarını bağladığına göre yasama, yürütme ve yargı organlarının anayasada güvence altına alınmış temel hak ve özgürlüklere saygı göstermesi zorunludur. Bunu sağlamak amacıyla, bir hukuk devletinde hem idari hem de yargısal mekanizmalar öngörülmüştür. Bir temel hak ve özgürlük ihlali, anayasa yargısı, idari yargı ya da adli yargı aracılığıyla ortadan kaldırılabilir. Bireysel başvuru yolu, tüm bu mekanizmaların ihlali ortadan kaldırmadığı durumlarda kullanılabilecek olağanüstü bir başvuru yoludur. Hukuk sistemimizde Anayasa Mahkemesi’ne bireysel başvuru hakkı, AY m. 48’e, 12.09.2010 tarih ve 5982 sayılı Kanu’nun 18. maddesi ile eklenen fıkralarla, 30.03.2011 tarih ve 6216 sayılı Anayasa Mahkemesi’nin Kuruluşu ve Yargılama Usulleri Hakkında Kanun ve Anayasa Mahkemesi İçtüzüğü (RG: 12.07.2012-28351) ile düzenlenmiştir. Buna göre herkes, Anayasada güvence altına alınmış temel hak ve özgürlüklerinden, İHAS ve buna ek Türkiye’nin taraf olduğu protokoller kapsamındaki herhangi birinin kamu gücün tarafından ihlal edildiği iddiasıyla Anayasa Mahkemesine başvurabilir. Ancak, ihlale neden olduğu ileri sürülen işlem, eylem ya da ihmal için kanunda öngörülmüş olağan idari ve yargısal başvuru (kanun) yollarının tamamının bireysel başvuru yapılmadan önce tüketilmiş olması gerekir. Ancak, yasama işlemleri ile düzenleyici idari işlemler aleyhine doğrudan bireysel başvuru yapılamayacağı gibi Anayasa Mahkemesi kararları ile Anayasanın yargı denetimi dışında bıraktığı işlemler de bireysel başvurunun konusu olamaz. Bireysel başvurular, başvuru formuna uygun olarak şahsen ve doğrudan doğruya Anayasa Mahkemesi’ne yapılabileceği gibi diğer mahkemeler veya yurt dışı temsilcilikler vasıtasıyla yapılabilir. Doğru cevap B'dir.

Hâkimlerin, sadece yasama ve yargı organları karşısında bağımsız olmaları yeterli değildir; davalı ve davacı karşısında da bağımsız ve tarafsız olmaları gerekir. Bu nedenle, bazı durumlarda hâkimin davaya bakması yasak edilmiş, bazı durumlarda da taraflara hâkimi reddetmek yetkisi tanınmıştır. 2577 sayılı İdari Yargılama Usulü Kanunu, hâkimin davaya bakmaktan yasaklanması ve reddi konularında, 6100 sayılı Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun (HMK) uygulanacağını öngörmüş, 56 ve 57. maddelerinde ise bu konuda izlenecek usulü düzenlemiştir. HMK m. 36’da ret sebepleri beş bent hâlinde belirlenmiştir: Buna göre hâkimin davada; iki taraftan birine öğüt vermiş ya da yol göstermiş, iki taraftan birine veya üçüncü kişiye kanunen gerekmediği hâlde görüşünü açıklamış, tanık veya bilirkişi olarak dinlenmiş veya hâkim ya da hakem sıfatıyla hareket etmiş olması; davanın, dördüncü derece de dâhil yansoy hısımlarına ait bulunması, dava esnasında, iki taraftan birisi ile davası veya aralarında bir düşmanlık bulunması ret sebebidir. Hâkimin davaya bakmasının yasaklandığı durumlar, HMK m. 34’te sayma yolu ile belirli ve sınırlı sayıda olmak üzere belirtilmiştir. Bunlara yenileri eklenemez. Belirtilen yasaklardan birinin bulunması hâlinde, taraflar istemese bile hâkim davaya bakamaz; kendiliğinden çekinmek zorundadır. Aksi hâlde, yani bakması yasak olan davaya hâkim tarafından bakılması, yargılamanın yenilenmesi (İYUK m. 53/1-g) sebebidir. Hâkim; kendisine ait olan veya doğrudan doğruya ya da dolayısıyla ilgili olduğu davada; aralarında evlilik bağı kalksa bile eşinin; kendisi veya eşinin altsoy veya üstsoyunun; kendisi ile arasında evlatlık bağı bulunanın; üçüncü derece de dâhil olmak üzere kan veya kendisini oluşturan evlilik bağı kalksa dahi kayın hısımlığı bulunanların; nişanlısının davasında ve iki taraftan birinin vekili, vasisi, kayyımı veya yasal danışmanı sıfatıyla hareket ettiği davada davaya bakamaz; talep olmasa bile çekinmek zorundadır. Doğru cevap D'dir.

Temel hak ve hürriyetlerin korunması bakımından önemli olan hususlardan biri de, özellikle yargı organlarını ilgilendiren suç ve cezalara ilişkin esaslardır. Anayasa’nın 38’inci maddesinde öngörülen bu esaslara göre, “kimse, işlendiği zaman yürürlükte bulunan kanunun suç saymadığı bir fiilden dolayı cezalandırılamaz; kimseye suç işlediği zaman kanunda o suç için konulmuş olan cezadan daha ağır bir ceza verilemez. Ceza ve ceza yerine geçen güvenlik tedbirleri ancak kanunla konulur.” Anayasa burada kanunsuz suç ve ceza olmaz ilkesi’ni ve ceza kanunlarının geriye yürümemesini benimsemek suretiyle, temel hak ve hürriyetlerin korunması açısından çok önemli bir ilkeyi vurgulamıştır. Yine aynı maddede, suçluluğu hükmen sabit oluncaya kadar, kimse suçlu sayılamaz kuralı ile “masumluk karînesi”, hiç kimse kendisini veya kanunda gösterilen yakınlarını suçlayan bir beyanda bulunmaya veya bu yolda delil göstermeye zorlanamaz” kuralı ile “susma hakkı”nı, “ceza sorumluluğunun kişiselliği”ni, “ölüm cezası ve genel müsadere cezası” verilemeyeceğini, idarenin kişi hürriyetinin kısıtlanması sonucunu doğuran bir müeyyide uygulayamayacağını, vatandaşın suç sebebiyle yabancı bir ülkeye geri verilemeyeceğini, kanuna aykırı olarak elde edilmiş bulguların, delil olarak kabul edilemeyeceğini ve hiç kimsenin, yalnızca sözleşmeden doğan bir yükümlülüğü yerine getirememesinden dolayı özgürlüğünden alıkonulamayacağı güvence altına almıştır. Doğru cevap B'dir.

Kamu denetçiliği idarenin; yaptığı haksızlıkları ortaya çıkarmak, takdir yetkisinin kötüye kullanılmasını önlemek, hukuk kurallarına saygılı olmayı ve uygun hareket etmeyi sağlamak, icraî niteliklerde olmayan önerilerde bulunmak, kamu hizmetlerinin hakkaniyete uygun ve daha iyi görülmesi için gerekli düzenlemelerin yapılması önerisinde bulunmak amaçlarını güden bir kurumdur. Çoğunlukla hak ve özgürlüklere yönelik idari işlem ve eylemler karşısında, ilgililerin doğrudan başvurusu üzerine, gerekli ön bilgileri topladıktan sonra, gözlemlerini ilgili makama iletmek ve ondan bu tutumundan vazgeçmesini isteme yetkisine sahip olması nedeniyle, idare – vatandaş ilişkilerinden kaynaklanan uyuşmazlıklarda, bireylerin temel hak ve özgürlüklerini koruyucu bir fonksiyona sahiptir. Kurum, idarenin işleyişi ile ilgili şikâyet üzerine, idarenin her türlü eylem ve işlemleri ile tutum ve davranışlarını; insan haklarına dayalı adalet anlayışı içinde, hukuka ve hakkaniyete uygunluk yönlerinden incelemek, araştırmak ve idareye önerilerde bulunmakla görevlidir. Ancak; yasama yetkisinin kullanılmasına ilişkin işlemler, yargı yetkisinin kullanılmasına ilişkin kararlar ve Türk Silahlı Kuvvetlerinin sırf askerî nitelikteki faaliyetleri Kurumun görev alanı dışındadır. Doğru cevap A'dır.

Kişi hak ve özgürlüklerinin özlü ve kesin bir anlatımla ortaya koyduğu hukuksal metinler olan anayasalar, aynı zamanda toplumun uzun vadede belli konulardaki ortak düşünce ve kararlılığını ifade etmektedir. Bu anlamda anayasalar, sıradan yasaların üzerinde bir konuma sahiptirler. Bu nedenle, anayasada liste hâlinde sayılan temel hak ve özgürlüklerin, yasama organında oluşan geçici çoğunluklara karşı korunması gerekir. Anayasa’da (m.11) kanunların Anayasa’ya aykırı olamayacağı belirtilmiş; kanunların, kanun hükmünde kararnamelerin ve TBMM İçtüzüğünün Anayasa’ya şekil ve esas bakımından uygunluğunu denetlemekle ve bireysel başvuruları karara bağlamakla görevli (m. 148) bir tarafsız yargı organı olan Anayasa Mahkemesi’ne yer verilmiştir. Temel hak ve özgürlükleri ihlal eden bir kanunun, Anayasa Mahkemesine açılacak bir iptal davası ile yürürlükten kaldırılması, kişilere tanınmış ve her zaman kullanılabilen bir yol değildir. Anayasa’ya göre, bir kanun ya da Cumhurbaşkanlığı kararnamesine karşı, anayasaya aykırı olduğu iddiası ile iptal davası açılabilmesi, söz konusu kanun ya da Cumhurbaşkanlığı kararnamesinin, RG’de yayımlandığı tarihten itibaren 60 gün içinde, sadece cumhurbaşkanına, TBMM üyelerinin beşte birine, Türkiye Büyük Millet Meclisinde en fazla üyeye sahip iki siyasi parti grubuna verilmiş bir haktır. Kişilerin TBMM’nin çıkardığı ve haklarını ihlal eden kanun Cumhurbaşkanlığı kararnamelerine karşı kendilerini koruyabilmek için Anayasa Mahkemesi’ne başvurabilme yolu, AY m. 152’de düzenlenmiş olan def’i yoludur. Buna göre, “Bir davaya bakmakta olan mahkeme, uygulanacak bir kanun veya Cumhurbaşkanı kararnamesinin hükümlerini Anayasaya aykırı görürse veya taraflardan birinin ileri sürdüğü aykırılık iddiasının ciddi olduğu kanısına varırsa, Anayasa Mahkemesinin bu konuda vereceği karara kadar davayı geri bırakır.” Bu yolla kişi bir mahkemede görülmekte olan bir davada, kendisine uygulanacak olan kanun ya da Cumhurbaşkanlığı kararnamesinin anayasa ile tanınan bir hak ya da özgürlüğünü ihlal ettiği gerekçesiyle anayasaya aykırılığını ileri sürebilecek; böylece insan haklarını ihlal eden bir kanunun Anayasa Mahkemesi’nce iptal edilerek yürürlükten kaldırılmasını sağlayabilecektir. Doğru cevap C'dir.

AY m. 13’e göre, temel hak ve hürriyetler ancak kanunla sınırlanabilir. Şu hâlde, temel hak ve hürriyetleri sınırlamaya yetkili makam yasama organı, bir diğer deyimle TBMM’dir. Temel hak ve hürriyetlerin sınırlanmasının kanuniliği ilkesi, II. Meşrutiyetten beri anayasalarımızda yer almaktadır. Anayasa, idarenin hukuka bağlılığı ilkesinden hareketle, temel hak ve hürriyetlerin kapsamını belirleme ve bunları kısıtlama yetkisini Yasama organına bırakmıştır. Bu nedenle idare ancak kanundan aldığı bir yetkiye dayanarak ve bu yetki çerçevesinde temel hak ve hürriyetlere müdahale edebilir. Bununla birlikte, AY m. 104’e göre ekonomik, sosyal ve kültürel hak ve hürriyetler Cumhurbaşkanlığı kararnameleriyle düzenlenebilecektir. Bu takdirde, bu gibi ekonomik ve sosyal hak ve hürriyetler, yürütme organı tarafından sınırlanmış olacaktır. Doğru cevap A'dır.

İdarenin yargısal denetimi ve idari usul ve ilkeleri insan haklarının yürütmeye karşı korunmasına hizmet eder. Kanunların Anayasaya uygunluğunun denetlenmesi yasama organına karşı, hakimlik teminatı ise yargı organına karşı temel hakların korunması işlevini yerine getirmektedir. Doğru cevap E'dir.

Teknolojik gelişmelere son derece açık olmaları, toplumsal yaşamda özel bir öneme sahip olmaları ve ayrıca özel girişim özgürlüğü, haberleşme ve bilgi alma hakkı, mülkiyet hakkı gibi temel hak ve özgürlüklerle doğrudan ilgileri nedeniyle duyarlı sektörler olarak kabul edilen iletişim, medya, ekonomik rekabet, bankacılık ve finans sektörü gibi alanların siyasetin ve siyasetçilerin etkisinden arındırılmalarının sağlanması amacıyla kimi kurumlar ortaya çıkmıştır. Bu tür kuruluşlara, klasik idari yapılanmadan farklılığını ifade etmek için “bağımsız idari otoriteler” ya da “düzenleyici ve denetleyici kurullar” denilmektedir. Bunların en eskileri Sahil ve Hudutlar Sağlık Genel Müdürlüğü ve Sigorta Murakabe Kurulu, en yenileri ise Sermaye Piyasası Kurulu, Radyo ve Televizyon Üst Kurulu, Rekabet Kurulu, Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurulu, Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurulu, Enerji Piyasası Düzenleme Kurulu, Kamu İhale Kurulu, Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu’dur. Doğru cevap C'dir.

Bireysel başvurunun, başvuru yollarının tüketildiği ve buna ilişkin kararın kesinleştiği tarihten, başvuru yolu öngörülmemişse ihlalin öğrenildiği tarihten itibaren otuz gün içinde yapılması gerekir. Doğru cevap D'dir.

Devletin kanunların üstünlüğüne dayalı olması, insan haklarının devlete karşı korunmasında dayanılan temel güvencelerden biri değildir. Bu nedenle doğru şık “a”dır.

Değişikliğin ilgili kanunun sözüne uygun olması 1982 Anayasasına göre insan haklarının devlete karşı korunmasında dayanılan temel güvencelerden biri değildir. Bu nedenle doğru şık “c”dir.

Bir davaya bakmakta olan mahkeme, uygulanacak kanun hükümlerini Anayasaya aykırı görürse veya taraflardan birinin ileri sürdüğü aykırılık iddiasının ciddi olduğu kanısına varır­sa, Anayasa Mahkemesinin bu konuda vereceği karara kadar davayı geri bırakır ve Anayasa Mahkemesine başvurur. Bu nedenle doğru şık “b”dir.

İdari işlemler karşısında bireylerin ve bireysel hak ve özgürlüklerin korunması konusunda Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi’nin tavsiye kararında, üye devletlerin idareye ilişkin hukuk ve uygulamalarında yararlanılması tavsiye edilen ilkelerden en önemlisi, başvuru yollarının ve usulünün gösterilmesi ilkesidir. Bu nedenle doğru şık “d”dir.

En az lise mezunu olmak Türkiye İnsan Hakları ve Eşitlik Kuruluna üye olabilmenin şartlarından değildir. Bu nedenle doğru şık “e”dir.

Türkiye İnsan Hakları ve Eşitlik Kurumu tarafından yapılan ihlal incelemesi sürecinde gerçekleşen uzlaşma görüşmeleri sırasında yapılan açıklamalar bir davada delil olarak kullanılamaz. Bu nedenle doğru şık “d”dir.

İnsan Hakları İl Kurullarında hukuk fakültesi temsilcisinin bulunması zorunlu değildir. Bu nedenle doğru şık “c”dir.

İnsan hakları il ve ilçe kurullarının tespit ettikleri ihlaller hakkında dava açma yetkileri bulunmamaktadır. Bu nedenle doğru şık “e”dir.