İNSAN HAKLARI VE KAMU ÖZGÜRLÜKLERİ - Deneme Sınavı - 3

Günümüzde toplumlar, her zaman ve her yerde, tabi afet, tehlikeli salgın hastalıklar, ağır ekonomik bunalım hâlleri veya şiddet olayları nedeniyle kamu düzeninin ciddi biçimde bozulması, hatta giderek devletin varlık ve bekasının tehlikeye düşürülmesiyle karşılaşabilirler. Toplumun varlığını ve huzurunu tehlikeye sokan, kamu düzenini ciddi şekilde sarsan bu gibi durumlara genelde olağanüstü hâller (states of emergency) denilmektedir.
Olağanüstü hâllerde, yetki alanı genişletilerek ve idari yetkiler artırılarak yürütme organı fonksiyon ve yetkiler açısından güçlendirilir; temel hak ve hürriyetlere kısıtlamalar, kişilere para, mal ve çalışma yükümlülükleri getirilebilir.

Örneğin 1982 Anayasası’na göre, bilim ve sanatı yayma hakkı, anayasanın devletin nitelikleriyle ilgili hükmünün değiştirilmesini sağlamak amacıyla kullanılmaması (m. 27), grev ve lokavt haklarının toplum zararına ve milli serveti tahrip edecek şekilde kullanılamaması (m. 54/2) gibi yasaklar soyut içerikli yasaklardır.

Sınırlayıcı Bir Şekilde İfade Edilen Haklar

İnsan hakları hukuku ile ilgili uluslararası, bölgesel ve ulusal kaynaklara göre bazı hak ve hürriyetler yasalarla ve makul nedenlerin bulunması hâlinde sınırlanabilir. Örneğin, hiç kimsenin yaşama hakkından keyfi olarak yoksun bırakılamaması (KSHS m. 6; AİHS m. 7), hiç kimsenin hukukun öngördüğü sebepler ve usuller dışında özgürlüğünden yoksun bırakılamaması (KSHS m. 9; AİHS m. 7; 1982 AY m. 19/2), hiç kimsenin, kendi ülkesine girme hakkından keyfi olarak yoksun bırakılamaması (KSHS m. 12(4), 1982 AY m. 23/5);

İnsan hakları hukuku kaynaklarında yer alan bazı haklar, bazı şartlar altında sınırlanabi lir. Örneğin KSHS’nde yer alan yerleşme ve seyahat hürriyeti (m. 12), açık duruşma (m. 14), din hürriyeti (m. 18), ifade hürriyeti (m. 19), barışçıl toplanma hakkı (m. 21), dernek kurma hürriyeti (m. 22) ile AİHS ve İHAS’da bu hakları ilgilendiren haklar ile ESKHS sendika kurma hakkı (m. 8) sınırlanabilen haklardandır

Ancak 1982 Anayasası 119/7. maddesiyle Cumhurbaşkanına olağanüstü hâlin gerekli kıldığı konularda Cumhurbaşkanlığı kararnamesi çıkarma ve AY m. 15/2’deki dokunulmaz haklar dışında Anayasadaki tüm temel hak ve özgürlükleri düzenleme/sınırlama yetkisi vermektedir.

Hukuk sistemimizde ise, 1982 Anayasası’nın 3.10.2001 tarih ve 4709 sayılı Kanun’la değişik 13. maddesinde, “temel hak ve hürriyetler, ... yalnızca Anayasanın ilgili maddelerinde belirtilen sebeplere bağlı olarak ve ancak kanunla sınırlanabilir. ...” denilmektedir.

“Kamu güvenliği”, uluslararası ve bölgesel insan hakları metinlerinde, bazı insan hakları- nın sınırlanmasına izin veren bir neden olarak öngörülmektedir. Bu haklar arasında, “dini inanç ve kanaatlerin açıklaması hürriyeti” (KSHS m. 18; İHAS m. 9; AİHS m. 12), “barışçıl toplanma hürriyeti” (KSHS m. 21; İHAS m. 11; AİHS m. 15), “dernek kurma hürriyeti” (KSHS m. 21; İHAS m. 11; AİHS m. 16), “özel ve aile hayatının gizliliği” (İHAS m. 8), “ifade hürriyeti” (İHAS m. 10) ve “yerleşme ve seyahat hürriyeti” (AİHS m. 22) sayılabilir.

Suç işlenmesinin önlenmesi amacıyla, insan haklarının sınırlanmasına, insan haklarıyla ilgili uluslararası, bölgesel ve ulusal kaynaklarda izin verilmektedir. Gerçekten, “suç iş- lenmesinin önlenmesi” amacıyla, “özel hayatın gizliliği” (İHAS m. 8/2; 1982 AY m. 20, 21, 22), “yerleşme ve seyahat hürriyeti” (AİHS m. 22/3; 1982 AY m. 23/3), “düşünceyi açıklama ve yayma (ifade) hürriyeti” (İHAS m. 10/2; 1982 AY m. 26/2), “basın hürriyeti” (1982 AY m. 28), “dernek kurma hürriyeti” (İHAS m. 11/2; 1982 AY m. 33/5), “”barışçıl toplanma hürriyeti” (1982 AY m. 34/2), “sendika kurma hakkı” (İHAS m. 11/2; 1982 AY m. 51/2) sınırlanabilir.

Temel hak ve özgürlüklerin kanun koyucunun işlemleri ve bunları uygulayan yürütme tarafından aşırı biçimde sınırlanmasını önlemek için bazı tedbirler alınmaktadır. KSHS’nde düzenlenen, “düşünce, vicdan ve din hürriyeti” (m. 18/3), “toplanma hürriyeti” (m. 21), “örgütlenme hürriyeti” (m. 22/2), gibi bazı haklarda, “demokratik bir toplumda gerekli bulunan sınırlamalar”ın dışında hiç bir sınırlama yapılamayacağı belirtilmektedir.

İHAS m. 15’teki “ulusun hayatını tehdit eden diğer olağanüstü durumlar” kavramını yorumlayan İnsan Hakları Avrupa Mahkemesi, tüm toplumu etkileyen ve onun için bir tehlike teşkil eden bir durumun varlığı için dört şartın varlığını gerekli görmektedir.

BM Antlaşması’nın önsözünde; “temel insan haklarına, kişinin onur ve değerine” saygı inancı dile getirilmekte “ırk, cinsiyet, din ya da dil ayrımı gözetmeksizin insan haklarına ve temel özgürlüklerine saygının geliştirilip güçlendirilmesi” yer alırken; Antlaşmanın ilk maddesinde, “ırk, cinsiyet, dil ya da din ayımı gözetmeksizin herkes için insan haklarına ve temel özgürlüklere saygıyı geliştirme ve yüreklendirme” düzenlenmiştir.

Komite, taraf devletlerden gelen raporları incelemek üzere yılda üç defa Cenevre’de toplanmaktadır. Toplantılara UNICEF ve diğer BM uzmanlık kuruluşlarının katılma hakkı bulunmaktadır. Komite, ayrıca uygun gördüğü diğer bir uzmanlık kuruluşunu, kendi alanıyla ilgili görüş bildirmek üzere toplantıya davet edebilir.

İşkenceye Karşı Komite üyeleri, Taraf devletlerce tayin edilen kişiler listesinden gizli oyla dört yıllık bir süre için seçilmekte; üyelerin yarısı iki yılda bir yenilenmektedir. Uzmanların seçiminde de “Coğrafi dağılımdaki eşitlik” göz önünde bulundurulmaktadır.

Kişisel ve Siyasal Haklar Sözleşmesi, Irk Ayrımcılığının Kaldırılması Sözleşmesi ve İşkenceye Karşı Sözleşme ve Göçmen İşçiler Sözleşmesi, devletlerarası şikâyet usulünü öngörmektedir.

Güvenlik Konseyinin başta gelen sorumluluğu, uluslararası barış ve güvenliğin sağlanmasıdır. Ancak, insan haklarının devletler arasında çekişmeye sebep olduğu durumlarda, Güvenlik Konseyi, BM Anlaşması hükümleri gereğince barışı sağlamak amacıyla harekete geçmektedir.

Sözleşmeye dayalı korunma mekanizmalarından biri olan Devletlerarası şikayet usulünde söz konusu olan “Uzlaştırma Komisyonu”, Her Türlü Irk Ayrımcılığının Kaldırılması Sözleşmesine (m. 12-13) göre, Irk Ayrımcılığının Kaldırılması Komitesi, aralarında uyuşmazlık olan tarafların oybirliği ile seçtiği beş kişiden oluşturulmuştur. Komisyon, taraflar arasındaki bu sorunu dostane yollardan çözmeye çalışır. Bu komisyon aracılığıyla taraflar konuya uygun çözüm arayacaklardır.

İHYK’nin görevleri şunlardır: Medeni, kültürel, ekonomik, siyasi ve sosyal hakların etkin kullanımını sağlanmak ve geliştirilmek; BM sistemi içinde insan haklarını geliştirecek organları desteklemek ve bu kuruluşlara bu alanda öneriler götürmek; İnsan haklarının geliştirilmesi amacıyla BM içindeki kuruluşlardan destek almak; İnsan Hakları Merkezi ve diğer bazı kuruluşlar aracılığıyla talepte bulunan ülkelere insan hakları konusunda teknik ve mali yardımda bulunmak ve konuya ilişkin eylem ve programlar yürüten yerel insan hakları örgütlerine yardım etmek; insan hakları konusunda BM tarafından yürütülen eğitim ve kamuyu bilgilendirme programları arasında koordinasyonu sağlamak; dünyada İnsan Hakları ihlaline neden olan tehditlere ve tehlikelere karşı aktif bir rol oynamak; insan hakları çerçevesinde hükümetlerle sürekli diyalog içinde olmak; insan haklarının gelişmesi ve yaygınlık kazanması için uluslararası iş birliğine gidilmesini sağlamak; BM sistemi içinde insan haklarının genişletilmesi için koordinasyon faaliyetleri yürütmek; insan hakları konusunda BM mekanizmasının daha da güçlendirilmesi ve rasyonelleştirilmesi yönünde çalışmalar yapmak; insan hakları merkezinin idaresini gerçekleştirmek.

İnsan haklarının temel ilkeleri arasında sayıldığı demokratik siyasi hürriyete dayanan rejimlerde,  bir birey kendi devletini uluslararası bir organ önünde doğrudan sorumlu tutabilmektedir. Bazı uluslararası sözleşmeler, sözleşme hükümlerine göre haklarının ihlal edildiğini hisseden bireye bundan sorumlu tuttuğu hükümetine karşı denetleme biriminde işlem başlatma fırsatı vermektedir. Fakat bu tür başvurular ancak ilgili devlet bireysel başvuru hakkını açıkça kabul etmişse yapılabilmektedir. A, B, C ve D şıklarındaki usuller, Sözleşme – Dışı Koruma Usullerindendir.

Tamamlayıcılık ilkesi gereğince, birincil yargılama yetkisi ilgili devletin Ceza Mahkemelerine aittir. Statüde belirtildiği üzere, ilgili devlet, göstermelik yargılama yapıyorsa yargılama yapıp göstermelik cezalar veriyorsa veya yargılama yapmıyorsa ya da yargılama yapabilecek kapasiteye sahip değilse, tamamlayıcı olarak UÇM’nin yargılama yetkisi devreye girecektir.

İnsan Hakları Yüksek Komiserliği'nin tüm görevleri şunlardır: Medeni, kültürel, ekonomik, siyasi ve sosyal hakların etkin kullanımını sağlanmak ve geliştirilmek; Birleşmiş Milletler sistemi içinde insan haklarını geliştirecek organları desteklemek ve bu kuruluşlara bu alanda öneriler götürmek; İnsan haklarının geliştirilmesi amacıyla Birleşmiş Milletler içindeki kuruluşlardan destek almak; İnsan Hakları Merkezi ve diğer bazı kuruluşlar aracılığıyla talepte bulunan ülkelere insan hakları konusunda teknik ve mali yardımda bulunmak ve konuya ilişkin eylem ve programlar yürüten yerel insan hakları örgütlerine yardım etmek; insan hakları konusunda Birleşmiş Milletler tarafından yürütülen eğitim ve kamuyu bilgilendirme programları arasında koordinasyonu sağlamak; dünyada İnsan Hakları ihlaline neden olan tehditlere ve tehlikelere karşı aktif bir rol oynamak; insan hakları çerçevesinde hükümetlerle sürekli diyalog içinde olmak; insan haklarının gelişmesi ve yaygınlık kazanması için uluslararası iş birliğine gidilmesini sağlamak; Birleşmiş Milletler sistemi içinde insan haklarının genişletilmesi için koordinasyon faaliyetleri yürütmek; insan hakları konusunda Birleşmiş Milletler mekanizmasının daha da güçlendirilmesi ve rasyonelleştirilmesi yönünde çalışmalar yapmak; insan hakları merkezinin idaresini gerçekleştirmek.