İNSAN HAKLARI HUKUKUNA GİRİŞ

Ulusal koruma ile uluslararası koruma arasında sıkı ve karmaşık bir ilişki olduğunu söylemek mümkündür. Ulusal koruma mekanizmalarının iyi işlemesi durumunda uluslararası korumaya daha az ihtiyaç olacak ve birincil düzeyde sorunlar çözüme kavuşacaktır. Aksi durumda uluslararası koruma mekanizmaları, insan haklarının korunması bakımından tamamlayıcı bir işlev görecektir.

Bugünkü uluslararası sistemin temel hukuk belgesi olan BM Antlaşması’nın önsözünde “insanın temel haklarına, kişinin onur ve değerine, erkek ve kadınlar için olduğu gibi büyük ve küçük milletler için de hak eşitliğine” kuvvetle vurgu yapılmıştır. Yine, BM Örgütünün amaçlarını belirleyen Antlaşma’nın ilk maddesinde, diğerleri yanında, “ırk, cins, dil veya din farkı gözetmeksizin herkesin insan haklarına ve temel özgürlüklerine karşı saygıyı geliştirmek” (m. 1/3) amacı da sayılmıştır.

BM Örgütünün amaçlarını belirleyen Antlaşma’nın ilk maddesinde, diğerleri yanında, “ırk, cins, dil veya din farkı gözetmeksizin herkesin insan haklarına ve temel özgürlüklerine karşı saygıyı geliştirmek” (m. 1/3) amacı da sayılmıştır.

Bugünkü uluslararası sistemin temel hukuk belgesi olan BM Antlaşması’nın önsözünde “insanın temel haklarına, kişinin onur ve değerine, erkek ve kadınlar için olduğu gibi büyük ve küçük milletler için de hak eşitliğine” kuvvetle vurgu yapılmıştır.

1982 Anayasası uyarınca memurlar ve diğer kamu görevlilerinin yetkilerini kullanırken işledikleri kusurlardan doğan tazminat davaları, kendilerine rücu edilmek kaydıyla ve kanunun gösterdiği şekil ve şartlara uygun olarak ancak idare aleyhine açılabilir (m. 129/5). Anayasal düzenleme devletin birinci derecede sorumlu olduğu ilkesini benimsemiştir. İdare hukukunda kusurun üç türü sayılmakta; zarar memurun kusuru bulunmaksızın oluşursa “hizmet kusuru”, hizmet sırasında veya hizmet sebebiyle memurun kusuruyla oluşursa “görev kusuru” ve bu iki durum dışında sadece kamu görevlisinin kişisel davranışlarıyla oluşursa “kişisel kusur” olarak adlandırılmaktadır. Dolayısıyla ilk iki kusur türü bakımından dava idareye karşı açılacak, anayasal düzenleme bakımından hizmet ve görev kusurlarında devlet birinci derecede sorumlu tutulacaktır.

Belki devletin diğer işlevlerinden daha çok yürütme işlevine karşı hak ve özgürlüklerin korunmasına ihtiyaç duyulacaktır. Yürütme organı, yasama işlevine benzer şekilde bir yandan karar, kararname ve yönetmelik gibi düzenleyici işlemleriyle; diğer yandan idari karar veya eylemleriyle, bireylerin hak ve özgürlüklerini ihlal edebilir.

1993 yılında BM Genel Kurulu kararıyla ulusal insan hakları kuruluşlarının taşıması gereken özellikler belirlenmiştir. Paris İlkeleri olarak da anılan bu özellikleri, ulusal kuruluşların asgari şartları olarak da görmek mümkündür:

İnsan haklarının geliştirilmesi ve korunmasına ilişkin, mümkün olduğunca geniş ve belirgin görev ve yetkilere sahip olmalıdır.

Görevleri, oluşumu ve yetki alanları, hukuki bağlayıcılığı bulunan anayasa veya yasalar gibi normlarla düzenlenmelidir.

Oluşumu, toplumun çoğulcu yapısını yansıtmalı ve üyelerine gereken güvenceler tam sağlanmalıdır.

Faaliyetlerini gerektiği şekilde yürütebilmesi için yeterli altyapıya ve mali kaynağa sahip olmalıdır.

Bağımsızlığını tehlikeye düşürmeyecek idari ve mali özerkliğe sahip olmalıdır.

Yetki alanlarına giren her sorunu serbestçe araştırabilmeli, ihtiyaç duyduğunda ilgili tüm kişileri dinleyebilmeli, bilgi ve belgelerin tamamına erişebilmelidir.

Kamuoyuna doğrudan veya basın aracılığıyla tavsiyelerini açıklayabilmeli, insan haklarının geliştirilmesi ve korunmasıyla yükümlü yargısal veya yargıdışı diğer organlarla karşılıklı olarak danışma ilişkilerini sürdürebilmelidir.

Dilekçe Komisyonu, görevleriyle ilgili olarak, kamu kurum ve kuruluşu ile özel kuruluşlardan her türlü bilgi ve belgeyi almak, ilgilileri çağırıp bil- gisine başvurmak, idari denetim yapılmasını istemek, bilirkişi görevlendirmek ve yerinde inceleme yapmak yetkisine sahiptir. Bu yetkinin kullanılması durumunda ilgili kurum ve kişiler, talep edilen bilgi ve belgeyi vermek, idari denetim yapmak ve yerinde inceleme için gerekli tedbirleri almakla yükümlüdür (m. 8/2).

Türkiye’de insan haklarının ülke düzeyinde ve bir bütünlük içinde korunması amacıyla oluşturulmuş yargı dışı ilk mekanizma İnsan Hakları İnceleme Komisyonudur. Komisyon, 1990 yılında kabul edilen 3686 sayılı İnsan Haklarını İnceleme Komisyonu Kanunu ile varlık kazanmıştır. TBMM çatısı altında oluşturulan komisyon, “insan haklarına saygı ve bu konudaki gelişmeleri izlemek suretiyle uygulamaların bu gelişmelere uyumunu sağlamak ve başvuruları incelemek” gibi hedefleri gerçekleştirmek üzere görev yapacaktır.

Bilgi Edinme Hakkı Kanunu’na göre, “herkes” bilgi edinme hakkına sahip olmakla birlikte; yabancı uyruklu gerçek ve tüzel kişiler için hakkın kullanımı belirli şartlara bağlanmıştır (m. 4/2):

Yabancı gerçek kişilerin Türkiye’de ikamet etmesi; tüzel kişilerin ise Türkiye’de faaliyette bulunması gerekir.

Yabancı gerçek ve tüzel kişilerin talep edebilecekleri bilgi kendileri veya faaliyet alanlarıyla ilgili olmalıdır.

Bilgi edinme hakkının kullanımı karşılıklılık esasına bağlanmıştır.