İNSAN HAKLARI HUKUKUNA GİRİŞ

Günün koşulları gereği 1982 Anayasası kendisini otoritenin bulunduğu tarafta konumlandırmıştı.

Günün koşulları gereği 1982 Anayasası kendisini özgürlüklerin bulunduğu tarafta konumlandırmıştı.

İnsan hakları kavramı soyut bir kavram olup her geçen gün genişlemektedir. İnsan haklarının belirlenmesi konusunda bu soyutluk, belirlenmesinde zorluk meydana getirse de gerek Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi gerekse Birleşmiş Milletler Genel Kurulu tarafından kabul edilen 1948 İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi kilit rol oynamaktadır. İnsan hakları doğal hukuk gereği devletten önce de var olan haklardır. İnsanın sırf insan olması neticesinde başkaca herhangi bir şeye ihtiyaç duymadan elde ettiği haklardır. Dolayısıyla insan hakları sadece uluslararası belgelerde tahdidi olarak sayılanlardan ibaret değildir.

…. temel haklar, temel metinlerde yani anayasalarda düzenlenen ve güvence altına alınan hakları oluştururken insan hakları, olması gereken hukuktur. Yani ideal olan ve ulaşılması gerekendir. Böylece devletten önce var olan ve doğal hukuktan kaynaklanan insan hakları, eğer anayasada kendine yer bulur ve güvence altına alınır ise temel hak adını almış olur. O hâlde temel haklar aynı zamanda anayasal haklar olarak da tanımlanabilecektir.

Anayasa, sınırlamanın kanunla yapılabilmesine rıza gösterip sınırlama getiren kanunun belli nedenlere dayanmasını, belli amaçlara hizmet etmesini de istiyor ise nitelikli yasa kaydından söz ederiz. Burada görülebileceği gibi basit yasa kaydından farklı olarak ‘sebep’ gösterilmelidir.

Yasal sınırlama ise; anayasada öngörülmüş alan içinde yasama organının yaptığı kanun ile temel hak ve özgürlüğün kullanımının daraltılmasıdır.

1961 Anayasası’nda insan haklarına dayalı devlet, 1982 Anayasası’nda ise insan haklarına saygılı devlet kavramları kullanılmıştır. 61 Anayasası’nda geçen ifadeye göre; “Kanun, devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğünün insan haklarına dayanan milli demokratik, laik ve sosyal Cumhuriyetin, milli güvenliğin ve genel ahlakın korunması hâlleri dışında kalan bir sebebe dayanarak halkın bu araçlarla haber almasını, düşünce ve kanaatlere ulaşmasını ve kamuoyunun serbestçe oluşumunu engelleyici kayıtlar koyamaz”.

1982 Anayasası ise insan haklarına dayanan kavramını kullanmayarak “Türkiye Cumhuriyeti, toplumun huzuru, milli dayanışma ve adalet anlayışı içinde insan haklarına saygılı, Atatürk milliyetçiliğine bağlı, başlangıçta belirtilen temel ilkelere dayanan, demokratik, laik ve sosyal bir hukuk devletidir” ifadesine yer vermiştir.

1982 Anayasası’nın 13. maddesinde 2001 yılında yapılan değişiklik öncesinde dokuz adet genel sınırlama sebebi sayılmıştır. Bu sebepler;

2001 Sonrası madde 13. — (Değişik: 3/10/2001-4709/2 md.) Temel hak ve hürriyetler, özlerine dokunulmaksızın yalnızca Anayasanın ilgili maddelerinde belirtilen sebeplere bağlı olarak ve ancak kanunla sınırlanabilir. Bu sınırlamalar, Anayasanın sözüne ve ruhuna, demokratik toplum düzeninin ve laik Cumhuriyetin gereklerine ve ölçülülük ilkesine aykırı olamaz.

Yerleşme ve seyahat özgürlüğünü düzenleyen 23. maddeye baktığımızda bu hak ve özgürlüğün, suç işlenmesini engellemek, sosyal ve ekonomik gelişmeyi sağlamak, düzenli ve sağlıklı kentleşmeyi gerçekleştirmek ve kamu mallarını korumak gibi sebeplerle yerleşme özgürlüğünün, suç soruşturma ve kovuşturması sebebiyle ve suç işlenmesini engellemek amacıyla da seyahat özgürlüğünün sınırlandırılabileceğini hükme bağlamıştır. Unutulmamalıdır ki bu sınırlamalar da ancak kanunla yapılabilecektir.

Mülkiyet hakkını düzenleyen 35. madde de aynı zamanda miras haklarının da mülkiyet hakkı ile aynı sebebe dayanılarak, yani kamu yararı amacıyla sınırlandırılabileceği ifade edilmiştir. İlgili maddede mülkiyet hakkının kamu yararına sınırlandırılacağını düzenlemek aynı zamanda mülkiyet hakkının kamu yararından başka bir sebeple sınırlandırılamayacağı anlamına gelmektedir.

Hukuk devletlerinde temel hak ve özgürlüklerin sınırlandırılması, keyfiyetten uzak, anayasalarda öngörülen sebeplere bağlı olmalıdır. Böylelikle yürütme erkinin temel hak ve özgürlükler üzerinde takdir yetkisi kazanması engellenmiş olur. Ancak yasama organı tarafından kanunla yapılabilen sınırlandırmaların da bazı sınırlara sahip olması gerekir. Yani belli şartlara uygun olarak sınırlandırma yapılabilmesi gerekir. İşte ölçülülük ilkesi, yapılacak olan sınırlandırma aracı ile gerçekleşecek amaç arasında bir ölçü bulunması gerektiğinden bahseder.

2001

Elverişlilik ilkesine göre eğer bir yargısal denetim gerçekleştirilecek ise, temel hak ve özgürlüğün sınırlandırılmasını öngören tedbirin amaca ulaşmakta uygunluğu denetlenecektir.

Orantılılık ilkesine göre ise alınan tedbir ile ulaşılmak istenen arasında bir ölçü yani dengeli bir oran bulunmalıdır. Orantılılık ilkesi ile hedeflenen kabul edilebilir bir dengedir. Temel hak ve özgürlükleri sınırlandırılacak olan bireyler, kullanılacak araca tahammül edebiliyor olmalıdır. Böylece toplum katlanılması güç tedbirlerle karşı karşıya bırakılmamış olacaktır.

Orantılılık ilkesi, devletin temel hak ve özgürlüklerin sınırlandırmak amacıyla aldığı tedbirin bireye verilen zarar ile toplumun menfaati arasındaki dengeyi ifade etmektedir. Dikkat edilirse gereklilik ilkesinde alınacak olan tedbirler arasında karşılaştırma yapılarak en yumuşak olanın alınmasını ifade etmiştik. Orantılılık ilkesinde ise amaç ile araç arasındaki dengeden bahsederek bir karşılaştırma yapmak durumundayız. Buna göre amaç ve araç arasında bir karşılaştırma yapılmaktadır. Dolayısıyla amaca ulaşmak için alınan tedbirin makul seviyede olması beklenmektedir. Bu sebeple eğer temel hak ve özgürlüklerin sınırlanması bakımından alınan tedbir ile ulaşılmak istenen amaca göre açık bir orantısızlık var ise, tedbir orantılılık ilkesine ve doğal olarak da anayasaya aykırı olacaktır.

Orantılılık ilkesine göre yargısal denetimde bakılacak olan sorunu şu şekilde ifade edebiliriz. Eğer kamu yararı gözetilerek alınan bir tedbir elverişli ve gerekli ise, bireylere katlanılması güç bir müdahale gerektiriyor mu? Eğer katlanılması imkânsız veya ağır bir tedbir öngörülüyor ise, müdahaleden vazgeçilmeli midir? Soruları sorularak denetim yapılır. Bunun sonucunda eğer orantılı yani makul olmanın sınırları aşılıyor ise müdahale anayasaya aykırılık teşkil edecektir.

Dışişleri Bakanı

TBMM Başkanı

Kamu ahlakı ile kavuşulmak istenen amaç tek tek bireylerin ahlak anlayışlarının ya da düşüncelerinin denetlenmesi ve kontrol altına alınmasıdır.

Genel refahın sağlanması

Temel hak ve özgürlüklerin hepsinin yasaklanabilmesine olanak tanıdığı için

İdarenin hukukla bağlı olması

Suç İşlenmesinin Önlenmesi