İNSAN HAKLARI HUKUKUNA GİRİŞ

Özgürlüğü yasaya saygı göstermek olarak gören düşünürler de bu kavramın anlaşılmasına katkı su­nar. Yasaya saygı denilince ilk hatırlanması gereken eski Yunan düşünürü Sokrates’tir. Ona göre “Yurt­taşlar devletin ya da mahkemenin aldığı kararlara uymadıkları zaman o devlet varlığını sürdürmeye de­vam edemez” (Çankaya, 2015: 245). Ölüm cezasına çarptırılan Sokrates’e arkadaşları cezadan kurtulması için kaçırmayı teklif ettiklerinde yasaya saygısından dostlarının önerisini reddetmesi özgürlüğün yasalar­la korunabileceğini göstermeye bir örnektir.

Aydınlanmacı Doğal Hukuk Akımında Özgürlük: 17. yüzyılda yaşayan Fransız düşünür Jacques Benigné Bossuet (1627-1704) de Yunan ve Roma­lıların özgürlüğü herkesin yasalara uyması şeklinde anladıklarını belirtirken Montesquieu özgürlüğü “yasalarca yasaklanmamış her şeyi yapabilme” olarak tanımlar.

Sosyolojinin kurucularından kabul edilen Émile Durkheim da “toplumun bir insan yığını olmadığını, bu nedenle de toplumun kendisini meydana getiren insanlardan ayrı, onların dışında kendine özgü bir gerçek” (Akın, 1987:260-266) olduğunu ileri sürer. Böylece birey özgürlüğünü toplum hayatı izin verdiği ölçüde elde edebilir ve kullanabilir. Hem L. Bonald hem de É. Durkheim’ın düşünce sistemlerindeki özgürlük anlayışı liberal özgürlük teorisi ile bağdaşmaz. Onlar özgürlüğü toplumun sağladığı kazanımlar olarak görmüşlerdir. Ancak bu özgürlükler yasalarla tanınmışsa anlamlıdır. Buna karşılık liberal kuramda birey doğuştan özgür ve eşit kabul edilir. Bireyin özgür olmak ya da özgürlükten yararlanmak için yasayla yetki­lendirilmesine ayrıca gerek yoktur. Bu yönüyle liberal kuram birey özgürlüğü odaklıdır ve bu iki düşünü­rün görüşlerinin karşıtıdır.

İnsan hak ve özgürlüklerinin devlet düzenince kabulü uzun yüzyıllara yayılmıştır. Devletin özgürlükle­re saygı göstermeyi kabulü sürecini bu alanda kavramlaştırma çabaları takip etmiştir. Aşağıda birbiriyle iç içe olan bu konu ele alınmıştır.

Modern manada insan hakları anlayışı büyük oranda Kuzey ve Batı Avrupa ile Kuzey Amerika’da burjuva sınıfı öncülüğünde gerçekleşen sınıfsal mü­cadeleler sonucu elde edilmiştir. İnsan haklarının doğuşunda Avrupa’da devlet ve kilise otoritesine karşı din ve vicdan özgürlüğü de önemli bir rol oy­namıştır. Bu yöndeki mücadele Luther ve Kalvin gibi reformistlerin mezhep seçme özgürlüğü uğru­na Papalık otoritesine başkaldırı şeklinde cereyan etmiştir.

Martin Luther öncülüğünde başlayan dinde re­form talepleri ve Kalvin’in görüşlerinin Fransa, Hol­landa ve İngiltere’de yayılması ile Protestanlık ortaya çıkmıştır. Kalvincilik 17. yüzyıldan itibaren Kuzey Amerika’daki İngiliz sömürgelerine de yayılmıştır.

Protestanlığın yayılması devlet ve toplum iliş­kisini kral-tebaa ilişkisi olmaktan çıkarmış ve birey (vatandaş)- devlet ilişkisine dönüştürmüştür. Böy­lece uzun dönemde Protestanlık, birey düşüncesi, dolayısıyla aydınlanma akımının üzerine inşa edi­leceği yeni tip insan anlayışının doğmasına hizmet etmiştir.

Protestan mezhebi anlayışı İncil’in Almanca başta olmak üzere ulusal dillere çevrilmesiyle insa­nın kutsal kitabı kendi dilinde ve kiliseden bağım­sız olarak yorumlamasına yeşil ışık yakmıştır. Bu durum bireylerin dini inançlarını kendi başına da yorumlama ve böylece bağımsız düşünme ve karar almasını teşvik etmiştir. Bunun yanı sıra Protestan­lıkta Katolik mezhebindeki faiz yasağı gibi Papa­lığın katı yorumları terk edilmiştir. Faiz yasağının fiilen kalkması paradan para kazanmanın yolunu açmış, böylece kapitalizmin doğuşunu hazırlayan bir ekonomi anlayışı gittikçe yaygınlık kazanmıştır. Giderek büyüyen ve gelişen ticari hayatın kazananı olan burjuva sınıfı da insan hak ve özgürlüklerine devletin saygı göstermesini ısrarla talep eder hâle gelmişlerdir. Bu nedenle hem İngiltere’deki 17. yüzyılda devlet otoritesine karşı ayaklanmalar hem de Amerika ve Fransa’daki devlet otoritesini özgür­lüklerle sınırlamasının motor gücünü burjuvazi sı­nıfı oluşturacaktır.

İnsan haklarının kaynağının sadece din ve vic­dan özgürlüğü mücadeleleri ve Fransız Devrimi ideolojisi ile açıklamak eksik bir yaklaşımdır. Ka­naatimizce Sanayi Devrimi sonrası doğan işçi sınıfı ideolojisi de insan haklarının günümüzdeki biçimi almasında önemli rol oynamıştır.

Sosyal haklar liberal doğal hukukçuların öngör­dükleri ve savundukları haklar değildi. Ancak Ekim 1917’de Bolşevik İhtilali’nin başarıya ulaşmasıyla özel mülkiyeti reddeden yeni bir siyasi sistem ku­ruldu. Bu durum Batılı liberal devletleri geleneksel olarak kabul ettikleri haklara sosyal hakları da ekle­mek zorunda bıraktı. Bu nedenle işçi sınıfı ideolojisi günümüzde geçerli olan sosyal hakların anayasalarda yer almasında belirleyici bir rol oynamıştır.

Fransız yazar Colliard özgürlüğü kamu özgür­lüğü olarak adlandırır. Bir yandan da özgürlük kavramını tanımlamayı hedefler. Buna göre “uygar toplumların pek çoğunda kişilere, devletçe düzenle­nen ve korunan bazı haklar tanınmıştır, bunların bütününe kamu özgürlükleri adı verilir”. Bir başka yazarın tanımında ise özgürlük; “herkesin kendine düşeni yapması ve bunu yaparken iktidardan, çoğunluktan ve yerleşmiş törelerden çekinmemesi” olarak ifade edilir. Diğer yandan Harold Laski özgürlüğü “kısıtlamanın kalkması” olarak tanımlar. Kamu özgürlükleri; hakların “pozitif hu­kuk aracılığıyla düzenlenip güvenceye kavuşturu­larak uygulamaya taşınan kısmı” bir başka ifade ile “yürürlükteki hukukun tanıdığı haklar”dır.

Devlet otoritesinin özgürlüklere saygı göster­mesi uzun siyasi çekişmeler, isyanlar ve sonrasında varılan uzlaşmaların ürünüdür. Toplumlar insan haklarının devlet düzenince tanınması için ciddi bedeller ödemiştir.

Doğal hukuk anlayışında insan hakları, ırk, renk, cinsiyet veya sosyal konumuna bakılmaksızın insan olarak doğan herkese verilidir. Bir başka ifade ile insanlar doğuştan özgürlüklere sahip ve kanun önünde eşit kabul edilirler. Bu nedenle bir insan hakkının var olduğunu kabul için toplum çoğunluğunun onayına gerek yoktur. Ancak insan haklarının temellendirilmesi sadece doğal hukukla sınırlı de­ğildir. İnsanlık tarihi hak ve özgürlüklerin kalıcılaş­masında toplumsal buhranların ve ödenen insani bedellerin belirleyici olduğunu göstermektedir.

İnsan haklarının yasal sayılması için demokra­tik bir onaya ihtiyaç yoktur. Çünkü bu haklar uzun yüzyıllar süren bir bedel ödeme ve mücadele sonucu elde edilmiştir. Bundan dolayı insan hakları demok­rasiden bağımsızdır ve oylama konusu yapılamaz. Fakat insan haklarının mevcudiyeti demokratik bir düzenin meşruluğunu sağlar.

Etkin askeri strateji geliştirme insan hakları eğitimi ile ilgili bir boyut değildir.

Hakların pozitifleşmesi olarak da adlandırılan bu du­rum, insan haklarının soyut birer terim olmaktan çıkıp insanların günlük hayatlarında kullandıkları yaşayan birer kavrama dönüşmesine hizmet eder. Böyle bir dönüşüm hukuk kültürüne toplumsal bir derinlik kazandırır. Ancak birçok ülkede görülen anayasa ve kanunlarda “görünürde” yer alan hak ve özgürlüklerin hayata geçmesine izin verilme­mesi olgusu, insan haklarının felsefi ve ahlaki boyutunun ne kadar gerekli olduğunu da gösterir. İnsan haklarının uygu­lamaya yansıması birçok toplumsal değişkene bağlıdır.