Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi, Nitelikleri ve Sözleşmenin Öngördüğü Koruma Mekanizması: Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi

Avrupa İnsan Hakları Mahkemesinin (AİHM), hükümetler arası bir kuruluş olan Avrupa
Konseyi’nin bir parçasıdır.

Sözleşme, bireyi uluslararası hukukun bir süjesi haline getirmiştir. Bu bakımdan
bireysel başvuru hakkının Sözleşmenin en önemli özelliği olduğu söylenebilir.  Böylece Sözleşme, haklarını çiğneyen devlete karşı bireye Avrupa İnsan Hakları Mahkemesine
(AİHM) başvuru yolunu açmıştır. 

Sözleşmenin getirdiği güvence sistemi (mütekabiliyet) karşılıklılık ilkesine dayanmaktadır

Türkiye, 10 Mart 1954 tarih ve 6366 sayılı Kanunla ‘eğitim hakkı bakımından geçerli olacak bir çekince’ koyarak onaylamıştır. Toplamda 6 maddeden oluşan bu Protokol ile Sözleşmeye üç önemli hak eklenmiştir. Bunlar; Mülkiyet Hakkı, Eğitim Hakkı ve Serbest Seçim Hakkı.

28 Nisan 1983 tarihinde Strasbourg’da imzalanmış, 1 Mart 1985 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Bu Protokol, Türkiye tarafından 26 Haziran 2003 tarihinde onaylanmıştır. Toplam dokuz
maddeden oluşan bu Protokol ile ölüm cezası kaldırılmıştır. Savaş ve çok yakın savaş tehlikesi durumunda işlenmiş olan fiiller için ölüm cezasının
öngörülebileceği hükme bağlanmıştır. 

beş hak daha Sözleşme kapsamına dâhil edilmiştir. Bunlar; Yabancıların sınır dışı edilirken güvence tanınmasına ilişkin usulü güvenceler, Cezai konularda iki dereceli yargılanma hakkı, Adli hata halinde tazminat hakkı ve Eşler arasında eşitlik hakkı. 

Avrupa Konseyi (Council of Europe): Strazburg’da 47 Avrupa ülkesinden oluşan uluslararası bir organizasyondur. Demokrasiyi teşvik etmek, Avrupa’da insan haklarını ve hukukun üstünlüğünü korumak amacıyla kurulmuştur. 

Türkiye 8 Ağustos 1949’da Avrupa Konseyinin kurucu andlaşması olan Statüyü imzalayarak
Konseye üye olmuştur.

AİHS 14. Ek Protokol ile Mahkeme, tek hâkimli düzen, üç hâkimli komiteler, yedi hâkimli daireler
ve on yedi hâkimli büyük daire şekline dönüştürülmüştür

AİHS 23.maddesine göre hâkimlerin görev süreleri 9 yıldır. Tekrar seçilmeleri mümkün değildir. Hâkimlerin görev süreleri 70 yaşında sona ermektedir. Hâkimler, yerlerine başkası seçilinceye
kadar görevlerini sürdüreceklerdir.

AİHS’ de belirtildiği üzere Mahkemeye iki tür başvuru yolu bulunmaktadır: Devletlerarası başvuru ve bireysel başvuru

Hem bireysel hem de devlet başvuruları için ortak iki şart bulunmaktadır. Birincisi, iç hukuk
yollarının tüketilmesi; ikincisi ise iç hukukta nihai kararın verilmesinden itibaren altı ay içinde başvurunun yapılmış olması gerekmektedir. Ancak Sözleşmeye taraf bir devlet, herhangi bir kişinin hakkının ihlal edildiğini ileri sürmeksizin, diğer Sözleşmeci devletin Sözleşmeye aykırılık iddiası söz konusu ise, bu durumda iç hukuk yollarının tüketilmesi şartı aranmamaktadır. 

Mağdur türleri şu şekilde sıralanabilir: Doğrudan mağdur, dolaylı mağdur ve potansiyel mağdur

Sözleşmenin 34.maddesi, Sözleşmenin ihlal edildiğini soyut biçimde ileri süren şikâyetlere cevaz vermez. Dolayısıyla mahkeme, Sözleşmeye taraf devletlerin çıkardığı yasa hükmüne veya önleme karşı yapılan soyut davalara bakmamaktadır.

Türkiye, AİHS’i 10 Mart 1954 tarihinde kabul edilen 6366 sayılı Kanun ile onaylanmış ve onay belgesini 18 Mayıs 1954 tarihinde Avrupa Konseyine vererek Türkiye açısından Sözleşmenin bağlayıcı olması sağlanmıştır. Mahkemenin zorunlu yargı yetkisine ilişkin beyanını, 22 Ocak
1990 tarihinde bildirmiştir.

47.madde: “Mahkeme, Bakanlar Komitesi’nin istemi üzerine, Sözleşme ve protokollerinin yorumlanması ile ilgili hukuki meseleler konusunda danışma görüşleri verebilir. Ancak bu görüşler, ne Sözleşme’nin 1. bölümünde ve protokollerinde belirlenen hak ve özgürlüklerin içeriği veya kapsamı ile ilgili sorunlara, ne de Mahkeme veya Bakanlar Komitesi’nin Sözleşme’de öngörülen bir başvuru sonucunda karara bağlamak durumunda kalabileceği diğer sorunlara ilişkin olabilir. Bakanlar Komitesi’nin Mahkeme’den görüş isteme kararı, Komite’ye katılma hakkına sahip temsilcilerin oy çoğunluğuyla alınır”

Öncü dava veya pilot uygulaması olarak ifade edilen bu uygulamada, aynı konuda birden çok
sayıda dava açılması durumunda, Mahkeme önce seçtiği bir dava üzerinde karar vererek davalı devlete benzer durumlarda ne yapması gerektiğini belirtmektedir. Nitekim sistematik sorunlar olarak ifade edilen, ulusal mevzuatın Sözleşmeyle uyumsuzluğu birbirine benzer yoğun başvuruları tetiklemektedir

Mahkemenin kararlarının bağlayıcılığı nisbidir. Yani yalnız dava konusu ve davanın tarafları
ile sınırlıdır. Aynı durumda olan başkaları Mahkemenin kesin hüküm niteliğini kazanmış olan
bu kararından hukuken sonuç doğurur şeklinde, yani somut bir surette yararlanamazlar. Diğer bir
ifadeyle bunların herkes için geçerli etkisi yoktur

Türkiye 1987’de AİHS’e göre bireysel başvuru hakkını 1990
yılında ise Avrupa İnsan Hakları Divanının zorunlu yargılama yetkisini kabul etmiştir.

AİHM kararının yerine getirilmesi sürecini Bakanlar Komitesi denetlemektedir