İnsan Haklarının Ülke Düzeyinde Korunması ve Ulusal Korunma Mekanizmaları

Ulusal koruma mekanizmalarının iyi işlemesi durumunda uluslararası korumaya daha az ihtiyaç olacak ve birincil düzeyde sorunlar çözüme kavuşacaktır. Aksi durumda,  ikincil düzey olarak da anılan uluslararası koruma mekanizmaları insan haklarının korunması bakımından tamamlayıcı bir işlev görecektir. 

İnsan hakları bakımından önleyici koruma, temel hak ve özgürlüklere yönelik ihlal ortaya çıkmadan önlemler alınmasını ifade eder. Telafi edici koruma ise, ihlal ortaya çıktıktan sonra, ihlalin kaldırılması ve olumsuz sonuçların giderilmesine yönelik tüm araçları kapsar. 

Devletin sorumluluğu kavramına dar bir anlam yüklendiğini; devletin yasama, yürütme ve yargı işlevlerinin tamamını kapsayıcı nitelikte olmadığını; sadece idarenin eylem ve işlemlerine bağlı olarak yürütme işlevinin sorumluluğunun kabul edildiğini söylemek mümkündür. 

Temel hak ve özgürlüklerin anayasal güvence altına alınmasıdır. 

Anayasa yargısının varlığı, yasama organına karşı güvence oluşturur. Çünkü anayasaya uygunluk denetimi, yasama organının anayasaya aykırı şekilde temel hak ve özgürlüklere müdahalesini ortadan kaldıracaktır. Yasama organının yürürlüğe koyduğu bir kanun, bir temel hak ve özgürlüğe müdahale sonucunu doğuracaksa Anayasa Mahkemesi bu kanun düzenlemesini iptal edebilecektir. 

Yürütme organı, yasama işlevine benzer şekilde bir yandan karar, kararname ve yönetmelik gibi düzenleyici işlemleriyle; diğer yandan idari karar veya eylemleriyle, bireylerin hak ve özgürlüklerini ihlal edebilir. 

Öncelikle, bir yargılama faaliyetinde hak arayan, hakimin kusurlu davranışı sebebiyle zarara uğramışsa doğrudan zararların giderilmesini devletten isteyebilecektir. İkinci olarak, yargı işlevine karşı korunmanın bir yolu da hâkimin davadan çekilmesi veya hakimin reddine ilişkin yargılama usulü kurallarını işler hâle getirmektir. 

1982 Anayasası'nın 40. Maddesine göre, Anayasa ile tanınmış hak ve özgürlükleri ihlal edilen herkes, “yetkili makama geciktirilmeden başvurma imkânının sağlanmasını isteme hakkına sahiptir.”

Ulusal insan hakları kuruluşlarının taşıması gereken özellikler 1993 yılında BM Genel Kurulu kararıyla belirlenmiştir ve bu özellikler Paris İlkeleri olarak da anılmaktadır. 

a. Yasama organı aracılığıyla korunma; b. İdari başvuru yollarıyla korunma; c. Yargısal başvuru yollarıyla korunma; d. Bağımsız organlar aracılığıyla korunma. 

1982 Anayasası'na göre TBMM, meclis araştırması, genel görüşme, meclis soruşturması ve yazılı soru yollarıyla bilgi edinme ve denetleme yetkisini kullanır (m. 98/1).

1) TBMM Dilekçe Komisyonu; 2) TBMM İnsan Haklarını İnceleme Komisyonu; 3) TBMM Kadın Erkek Fırsat Eşitliği Komisyonu. 

Komisyon üyelerinin belirlenmesinde, siyasi parti grupları ile bağımsızların Mecliste sahip oldukları sandalye sayıları ile üye tam sayısı arasındaki oran esas alınır. Komisyon üyelikleri için bir yasama döneminde iki seçim yapılır. İlk seçilenlerin görev süresi iki yıldır; ikinci seçimde belirlenen üyelerin görev süresi yasama döneminin sonuna kadar devam eder. 

1) Aynı makama başvuru: Eylem ve işlemi gerçekleştiren idari makama yapılan başvuru; 2) Üst makama başvuru: Eylem ve işlemi gerçekleştiren idarenin hiyerarşik üst makamına yapılan başvuru; 3) Vesayet makamına başvuru: Eylem ve işlemi gerçekleştiren idarenin üzerinde vesayet yetkisini kullanan makama yapılan başvurudur. 

Yönetmeliğe göre il ve ilçe kurulları, insan hakları ihlali iddiaları ile ilgili başvuruları incelemek ve araştırmak, inceleme ve araştırma sonuçlarını değerlendirmek, ulaşılan sonuçları konusuna göre Cumhuriyet savcılıklarına ya da ilgili idari makamlara iletmek ve sonucunu takip etmekle görevlidir (M. 13). 

Yargısal başvuru yolları,  yargısal korumanın türlerine göre üç farklı yol olarak ele alınabilir: 1)  Adli Yargıya Başvuru Yolu; 2) İdari Yargıya Başvuru Yolu; 3) Anayasa Mahkemesine Bireysel Başvuru. 

Bireysel başvuruda hem 1982 Anayasası hem de Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi tarafından güvence altına alınmış bir temel hak ve özgürlüğün ihlal edilmiş olduğu iddia edilmelidir. 

İnsan haklarının korunması bakımından Türkiye’de bağımsız iki kurum üzerinde durmak gerekir: 1) Türkiye İnsan Hakları ve Eşitlik Kurumu; 2) Kamu Denetçiliği Kurumu.

Türkiye İnsan Hakları ve Eşitlik Kurulu; ihlal iddialarını karara bağlamak, mağdura belli bir tazminat ödenmesine de imkân tanıyan uzlaşma sürecini sonuçlandırmak ve ayrımcılık yasağını ihlal edenler için idari para cezası uygulamak gibi etkili araçlar kullanmaktadır. Kurul, kendisinden önceki İnsan Hakları Kurulundan farklı olarak bağlayıcı kararlar alma yetkisine sahiptir. 

Kamu Denetçiliği Kurumu'nun bağlayıcı karar alma yetkisi yoktur. Kurum ancak önerilerde bulunabilecektir. Dolayısıyla verilen kararlar bir yargı organı kararı olmadığı gibi, bağlayıcı nitelikte de değildir; şikayetin yerinde olduğunu tespit eden ve ilgili idareye telafi edici bazı önlemler alınmasını tavsiye eden bir niteliğe sahiptir.