Temel Hak ve Özgürlüklerin Sınırlandırılması

İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi Birleşmiş Milletler Genel Kurulu tarafından 1948 yılında kabul ve ilan edilmiştir.

Temel hak ve özgürlüklerin sınırlanması konusunda madde hükmü ile getirilen ve uyulması gereken ilkeler anayasanın 13. maddesi ile düzenlenmiştir.

Anayasa, sınırlamanın kanunla yapılabilmesine rıza gösterip sınırlama getiren kanunun belli nedenlere dayanmasını, belli amaçlara hizmet etmesini de istiyor ise nitelikli yasa kaydından söz ederiz. Burada görülebileceği gibi basit yasa kaydından farklı olarak ‘sebep’ gösterilmelidir.

Olağanüstü dönemlerde temel hak ve özgürlüklerin sınırlandırılması bakımından sadece kanun ile sınırlama ilkesi geçerli değildir. Kanun yanında Cumhurbaşkanlığı kararnamesi ile de temel hak ve özgürlükler sınırlandırılabilir.

Olağanüstü hâllerde temel hak ve özgürlüklerin kullanılmasının kısmen ya da tamamen durdurulması konusu anayasanın 15. maddesinde açıklanır.

Temel hak ve özgürlüklerin kısmen ya da tamamen durdurulması için üç hâl öngörülmüştür. Bu hâller; savaş, seferberlik veya olağanüstü hâllerdir.

Her ne kadar olağanüstü bir durumu düzenleyen bir madde de olsa temel hak ve özgürlüklerin kullanımının tamamen veya kısmen durdurulması durumunda bile dokunulamayacak hak ve özgürlükleri ifade etmiştir. Buna göre; savaş hâlinde savaş hukukuna aykırı olmayan öldürmeler dışında yaşam hakkına, bireyin maddi ve manevi varlığının bütünlüğüne, din, vicdan, düşünce ve kanaatleri açıklanmaya zorlanmama ve suçlanmamaya, suç ve cezaların kanuniliği ilkesinden doğan geçmişe yürümemeye ve masumiyet karinesine aykırı hareket edilemez.

Hukuk devleti ilkesinin şartlarını şu şekilde sıralayabiliriz:
1. Kanunların anayasaya uygun olması
2. Kanunların yargısal denetime tabi olması
3. İdarenin hukukla bağlı olması
4. Kanunlar önünde herkesin eşit olması
5. Suç ve cezalara ilişkin ilkeler (kanunilik ilkesi
gibi)
6. Doğal hâkim ilkesi
7. Mahkeme bağımsızlığı ve tarafsızlığı

“Herkes, vicdan, dini inanç ve kanaat hürriyetine sahiptir” şeklindeki düzenleme anayasanın 24. maddesinde yer alır.

Cumhurbaşkanlığı kararnamesi ile de temel hak ve özgürlükler sınırlandırılabilir. 119. madde bu konuyu “Olağanüstü hâllerde Cumhurbaşkanı, olağanüstü hâlin gerekli kıldığı konularda, 104 üncü maddenin on yedinci fıkrasının ikinci cümlesinde belirtilen sınırlamalara tabi olmaksızın Cumhurbaşkanlığı kararnamesi çıkarabilir. Kanun hükmündeki bu kararnameler Resmî Gazetede yayımlanır, aynı gün Meclis onayına sunulur” şeklinde ifade etmiştir.

1982 Anayasası’nın 13. maddesinde 2001 yılında yapılan değişiklik öncesinde dokuz adet genel sınırlama sebebi sayılmıştır. Bu sebepler;
1. Devletin ülkesi ve milleti ile bölünmez bütünlüğü
2. Milli egemenlik
3. Cumhuriyet
4. Milli güvenlik
5. Kamu düzeni
6. Genel asayiş
7. Kamu yararı
8. Genel ahlak
9. Genel sağlık

Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Hükûmet Sisteminde Milli Güvenlik Kurulu Cumhurbaşkanı, Cumhurbaşkanı Yardımcıları, Adalet Bakanı, Milli Savunma Bakanı, İçişleri Bakanı, Dışişleri Bakanı, Genelkurmay Başkanı ve Kuvvet Komutanlarından oluşmaktadır.

Anayasanın 25. Maddesi ile düzenlenen hüküm düşünce ve kanaat özgürlüğü ile ilgilidir.

Sebepleri yalnızca kendisini içeren madde için geçerli olan sınırlamalara özel sınırlama denir.

Ölçülülük ilkesi hukukun birçok alanında kullanılan bir ilke olarak karşımıza çıkmaktadır. Ceza hukuku, idare hukuku, uluslararası hukuk gibi birçok alanda kendine yer bulan ölçülülük ilkesi temel hak ve özgürlüklerin sınırlandırılmasında başvurulan bir ilkedir.

Anayasalarımıza kronolojik olarak baktığımızda 1924 Anayasası’nda ölçülülük ilkesine yer verilmemiştir. 1961 Anayasası öze dokunmama ilkesini getirmiştir ancak ölçülülük ilkesine yer vermemiştir. 1982 Anayasası’nda ise 13. madde kapsamında ölçülülük ilkesi açıkça ifade edilmiştir.

Elverişlilik ilkesine göre alınacak önlemin, kullanılacak aracın, amacın gerçekleştirilmesi bakımından elverişli olması gerekir. Yani alınan tedbir gerçekleştirilmek istenen amaç için uygun mudur sorusunun cevabını oluşturmaktadır.

Gereklilik ilkesine göre aynı amaca daha yumuşak bir tedbir ile ulaşılabiliyor ise o tedbir kullanılmalıdır. Gereklilik ilkesinin uygulanmasına göre en yumuşak tedbirden başlanır.

Orantılılık ilkesi, devletin temel hak ve özgürlüklerin sınırlandırmak amacıyla aldığı tedbirin bireye verilen zarar ile toplumun menfaati arasındaki dengeyi ifade etmektedir.

Eşitlik ilkesinin amacı, aynı durumda bulunan kişilerin kanunlar karşısında aynı işleme bağlı tutulmalarını sağlamak, ayrım yapılmasını ve ayrıcalık tanınmasını önlemektir.

Çoğunlukçu demokrasi dendiğinde çoğunluğun seçimiyle başa gelen iktidarın sadece o çoğunluğun talepleriyle hareket etmesi anlamına gelmektedir.

Demokrasi halkın egemenliğine dayanan yönetim biçimi anlamına gelmektedir.

1961 Anayasası’nda benimsenen öze dokunma yasağına göre her hakkın bir özü bulunmaktadır. 1982 Anayasası ise bu ilkeyi demokratik toplum düzeni ilkesi ile değiştirmiş ancak 2001 değişikliği ile tekrar Anayasamızda 13. madde ile yer almıştır.