İNSAN HAKLARI HUKUKUNA GİRİŞ - Deneme Sınavı - 6

İnsan haklarının korunmasında, tıpkı hekimlikte olduğu gibi iki ayrı koruma yöntemi uygulanabilir. Hastalıklarla mücadele bakımından tedavi edici hekimlik yanında önleyici hekimlik de önemlidir. Benzer şekilde insan hakları bakımından önleyici koruma, temel hak ve özgürlüklere yönelik ihlal ortaya çıkmadan önlemler alınmasını ifade eder.

İnsan haklarının korunmasında, tıpkı hekimlikte olduğu gibi iki ayrı koruma yöntemi uygulanabilir. Hastalıklarla mücadele bakımından tedavi edici hekimlik yanında önleyici hekimlik de önemlidir. Benzer şekilde insan hakları bakımından önleyici koruma, temel hak ve özgürlüklere yönelik ihlal ortaya çıkmadan önlemler alınmasını ifade eder. Telafi edici koruma ise, ihlal ortaya çıktıktan sonra, ihlalin kaldırılması ve olumsuz sonuçların
giderilmesine yönelik tüm araçları kapsar.

Anayasal düzenlemeler çerçevesinde devletin sorumluluğu kavramına dar bir anlam yüklendiğini; devletin yasama, yürütme ve yargı işlevlerinin tamamını kapsayıcı nitelikte olmadığını; sadece idarenin eylem ve işlemlerine bağlı olarak yürütme işlevinin sorumluluğunun kabul edildiğini söylemek mümkündür.

Anayasal düzenleme devletin birinci derecede sorumlu olduğu ilkesini benimsemiştir.
İdare hukukunda kusurun üç türü sayılmakta; zarar memurun kusuru bulunmaksızın oluşursa “hizmet kusuru”, hizmet sırasında veya hizmet sebebiyle memurun kusuruyla oluşursa “görev kusuru” ve bu iki durum dışında sadece kamu görevlisinin kişisel davranışlarıyla oluşursa “kişisel kusur” olarak adlandırılmaktadır.

İnsan haklarının özelliklerinden birisi de genellikle devlete karşı talep hakkı doğurmasıdır. Pek çok temel hak ve özgürlüğün varlığı, devletin belirli eylem, tutum ve davranışlarda bulunmasına bağlıdır. Bu özellik aslında, ihlalin de devlet tarafından yapılacağı sonucunu doğurur. Örneğin, hakkın kullanımı bakımından devletten beklenen, bireysel haklarda karışmaması; buna karşılık, sosyal ve ekonomik haklarda pozitif yükümlülüklerini yerine getirmesidir. Bu beklentinin aksine tutumlar ihlal olarak ortaya çıkar.

İnsan haklarının yasama işlevine karşı korunmasında birinci ve en etkili yol, temel hak ve özgürlüklerin anayasal güvence altına alınmasıdır.

1993 yılında BM Genel Kurulu kararıyla ulusal insan hakları kuruluşlarının taşıması gereken özellikler belirlenmiştir. Paris İlkeleri olarak da anılan bu özellikleri, ulusal kuruluşların asgari şartları olarak da görmek mümkündür:
• İnsan haklarının geliştirilmesi ve korunmasına ilişkin, mümkün olduğunca geniş ve belirgin görev ve yetkilere sahip olmalıdır.
• Görevleri, oluşumu ve yetki alanları, hukuki bağlayıcılığı bulunan anayasa veya yasalar gibi normlarla düzenlenmelidir.
• Oluşumu, toplumun çoğulcu yapısını yansıtmalı ve üyelerine gereken güvenceler tam sağlanmalıdır.
• Faaliyetlerini gerektiği şekilde yürütebilmesi için yeterli altyapıya ve mali kaynağa sahip olmalıdır.
• Bağımsızlığını tehlikeye düşürmeyecek idari ve mali özerkliğe sahip olmalıdır.
• Yetki alanlarına giren her sorunu serbestçe araştırabilmeli, ihtiyaç duyduğunda ilgili tüm kişileri dinleyebilmeli, bilgi ve belgelerin tamamına erişebilmelidir.
• Kamuoyuna doğrudan veya basın aracılığıyla tavsiyelerini açıklayabilmeli, insan haklarının geliştirilmesi ve korunmasıyla yükümlü yargısal veya yargı-dışı diğer organlarla karşılıklı olarak danışma ilişkilerini sürdürebilmelidir.

Ulusal koruma mekanizmalarını, koruma konularını belirlemek için kullandığımız ölçüte benzer şekilde ve devletin işlevlerinden yola çıkarak üçlü bir ayrıma tabi tutmak mümkün ise de belirli ölçüde bağımsızlığa kavuşturulmuş kurumları ayrı kategori altında ele alarak dörtlü sınıflandırma yapmayı tercih ediyoruz:
a. Yasama organı aracılığıyla korunma
b. İdari başvuru yollarıyla korunma
c. Yargısal başvuru yollarıyla korunma
d. Bağımsız organlar aracılığıyla korunma

Anayasamıza göre vatandaşların ve karşılıklılık esası gözetilmek kaydıyla Türkiye’de ikamet eden yabancıların kendileri veya kamuyla ilgili dilek ve şikayetleri hakkında, yetkili makamlara ve TBMM’ne yazı ile başvurma hakkı bulunmaktadır (m. 74/1). Bu hakkın kullanımına hizmet etmek için TBMM’de Dilekçe Komisyonu oluşturulmuştur. 3071 sayılı Dilekçe Hakkının Kullanılmasına Dair Kanun, TBMM’ye gönderilen dilekçelerin, Dilekçe Komisyonunda incelenmesi ve karara bağlanmasını öngörmektedir. İnceleme ve karara bağlamanın esas ve usulleri TBMM İçtüzüğünde gösterilecektir. Kanun’a göre, inceleme ve karara bağlama süresi altmış gün olarak belirlenmiş; Komisyon tarafından ilgili kamu kurum ve kuruluşlarına gönderilen dilekçelerin otuz gün içinde cevaplandırılması öngörülmüştür (m. 8/1).

İnsan haklarının korunması bakımından Türkiye’de bağımsız iki kurum üzerinde durmak gerekir: Türkiye İnsan Hakları ve Eşitlik Kurumu ve Kamu Denetçiliği Kurumu.

Sözleşmenin belkemiği olan bireysel başvuru hakkı, Sözleşme ile getirilen denetim sisteminin en önemli parçasıdır.11 Protokol, kişinin devlete karşı etkili bir şekilde korunması yolu açan başvuru hakkını, devlet başvuru gibi zorunlu yetki haline getirmiştir. 11. Protokol ile Avrupa İnsan
Hakları Komisyonu da kaldırıldığından, artık birey, doğrudan doğruya Mahkemeye başvuru yapacaktır.

Sözleşmenin öngördüğü denetim mekanizması ‘toplu güvence’ kavramına dayanmakta ve sadece birinci kuşak haklar olarak veya medeni ve siyasi haklar olarak ifade edilen hak sınıfına giren hak ve özgürlükler koruma altına alınmıştır.AİHS ile güvence altına alınan hak ve özgürlüklerin korunmasında her taraf devlet tek tek sorumlu tutulmuştur. Sözleşmeye taraf her devlet, diğer
taraf devletlerin Sözleşmeye saygılı olup olmadığını denetlemekle yükümlüdür. Sözleşmenin getirdiği güvence sistemi (mütekabiliyet) karşılıklılık ilkesine dayanmamaktadır. Sözleşmenin sağladığı güvence ikincildir. Sözleşmenin benimsediği yapıda insan haklarının ulusal hukukta korunması asıldır.AİHS organları, Sözleşmeye taraf devletlerin yargı veya yasama organlarını yasaların doğru uygulanıp uygulanmadığı açısından denetleyen bir üst kuruluş değildir.

Sözleşmeye EK-1 No.’lu Protokol;
Protokol, 20 Mart 1952’de Paris’te imzalanmış, 18 Mart 1954’te yürürlüğe girmiştir. Türkiye, 10 Mart
1954 tarih ve 6366 sayılı Kanunla ‘eğitim hakkı bakımından geçerli olacak bir çekince’ koyarak onaylamıştır. Toplamda 6 maddeden oluşan bu Protokol ile Sözleşmeye üç önemli hak eklenmiştir. Bunlar; MülkiyetHakkı, Eğitim Hakkı ve Serbest Seçim Hakkı.

HAKLAR SÖZLEŞME MADDELERİ
Yaşam Hakkı -Madde 2
İşkence Yasağı -Madde 3
Kölelik ve Zorla Çalıştırma Yasağı- Madde 4
Özgürlük ve Güvenlik Hakkı- Madde 5
Adil Yargılanma Hakkı- Madde 6
Kanunsuz Ceza Olmaz- Madde 7
Özel ve Aile Hayatına Saygı Hakkı- Madde 8
Düşünce, Vicdan ve Din Özgürlüğü- Madde 9
İfade Özgürlüğü- Madde 10
Toplanma ve Dernek Kurma Özgürlüğü-Madde 11
Evlenme Hakkı- Madde 12
Etkili Başvuru Hakkı- Madde 13
Ayrımcılık Yasağı- Madde 14

İnsan Haklarının ve Temel Özgürlüklerin Korunmasına İlişkin Avrupa Sözleşmesi

Bireysel başvuru hakkı

I, II, III ve IV

Yüksek Sözleşmeci Taraflar kendi yetki alanları içinde bulunan herkesin, bu Sözleşme’nin birinci bölümünde açıklanan hak ve özgürlüklerden yararlanmalarını sağlarlar.