İNSAN DAVRANIŞI VE SOSYAL ÇEVRE II

Mülksüzlük 

Sosyal dışlanma toplumsal olduğu kadar mekânlarla da ilgilidir. Sosyal dışlanma, dışlanan kesimlerin büyük kentlerin çeperinde ve genellikle belediye hizmetlerinden yoksun olarak ya da toplu konutlarda devlet yardımları ile yaşamaları anlamına gelir. Evsizlik ise dışlanmanın en uç biçimlerinden birisidir. Öte yandan kırsal kesimde topraksızlık bir dışlanma nedeni olarak belirir. Zira mülkiyet ile toplumsal bütünleşme arasında yakın bir ilişki mevcuttur. Mülkün kaybedilmesi devlet politikaları; etnik, demografik veya ekonomik gerekçelerle; tarıma devlet desteğinin kesilmesi gibi nedenlerle olabilir. Bu açıdan bakıldığında dünya mülksüzlerinin büyük çoğunluğunu kadınlar oluşturur (Sapancalı, 2003: 166-67). 

Ekonomik dışlanma daha çok gelire dayalı dışlanma biçimlerini içerir. Bunların başında yoksunluk; başka deyişle toplumun ortalaması kadar tüketememek ile işgücü piyasasından dışlanma gelir (Sapancalı, 2003). İşgücü piyasasından dışlanma çalışma=emek=değer ilişkisinin önemini koruduğu bir ortamda psikolojik ve politik bir olgu olarak da önemlidir. 

Mal ve Hizmet Piyasalarından Dışlanma 

Mal ve hizmet piyasalarından dışlanma, tüketimden dışlanma ve o toplumda gerekli olan temel ihtiyaçların karşılanamaması durumudur. Burada ekonomik göstergeler belirleyici olmakla birlikte, göreli yoksulluk verilerinin de dikkate alınması gerekir. Zira “gelişmiş” ve “az gelişmiş” ülkeler arasında farklılıklar bulunmaktadır. Öte yandan mutlak yoksulluğun egemen olduğu ülkelerde Sapancalı’nın (2003: 128) belirttiği üzere sosyal dışlanma, açlıkla eş anlamlıdır. 

İşgücü Piyasasından Dışlanma 

İşgücü piyasasından dışlanma uzun süredir işsiz olanlar, teknolojik gelişme ya da sermaye çıkarları nedeniyle işinden olup uzmanlaştığı alanda iş bulamayacak olanlar ile ilk defa iş arayıp da vasıflarına uygun iş bulamayanları kapsar (Çakır, 2002). İşgücü piyasasından dışlanma iki biçimde ortaya çıkmaktadır: İstihdamdan dışlanma ve işgücü piyasasının içinde dışlanma. İşgücü piyasasının dışında kalanlar; yani istihdamdan dışlananlar homojen bir grup değildir, işsizleri, ev kadınlarını, öğrencileri, yaşlıları, kısmen çocukları kapsar. Ancak işsizlik; başka deyişle üretimden dışlanma sosyal dışlanmanın en belirgin biçimlerinden birisidir. Zira iş sadece gelir değil, statü ve sosyal saygınlık anlamına da gelmektedir (Sapancalı, 2003). 

Eğitim Hizmetlerinden Dışlanma 

Eğitim bir insan hakkı olmanın yanı sıra toplumsal bütünleşmenin en önemli araçlarından birisidir. Bu açıdan bakıldığında dışlanmışların ya hiç eğitim almadığı yahut okullarını erken terk etmek zorunda kaldıkları görülür. Örneğin öğretmen okullarına verilen desteğin çekilmesi, eğitimin özelleştirilmesi ve kız çocuklarına yönelik ayrımcı tutumlar dünyanın pek çok bölgesinde insanların eğitim hizmetlerinden yararlanamaması anlamına gelmektedir. 

Sağlık Hizmetlerinden Dışlanma 

Dünya Sağlık Örgütü’nün tanımına göre sağlık “sadece hastalık ve sakatlığın olmayışı değil, bedence, ruhça ve sosyal yönden tam iyilik hali”dir (Durusoy Öztepe ve Ünlütürk Ulutaş, 2013: 311). Sağlık sigortası sisteminin yokluğu ve/ya da işlemiyor oluşu toplumun önemli bir kesiminin bu hizmetlere ulaşamaması ile sonuçlanmaktadır. Yine ana çocuk sağlığı hizmetlerindeki geri çekilme, sağlık hizmetlerinin özelleştirilmesi ve ulaşılabilir ucuz, güvenli kliniklerin olmaması sağlık hakkının ihlâli anlamına gelir. Öte yandan özellikle engelli bireyler düşünüldüğünde, halihazırda yaşanan ayrımcı pratiklere bir de sağlık hizmetlerinde dışlanmanın eklendiği görülür. 

Sosyal Güvenlikten Dışlanma 

Sosyal güvenlik, bireylere; yaşlılık, iş göremezlik, sakatlık, işsizlik, ölüm hallerinde gelir güvencesi sağlayan, yasal koruma programlarıdır (Durusoy Öztepe ve Ünlütürk Ulutaş, 2013: 312). Sosyal güvenlik sosyal risklerle ilgilidir ve bir insan hakkıdır. Ancak dışlanmışlar primlerin yüksekliği, işsizlik yahut kayıt dışı ekonomide çalışıyor veya da marjinal işler yapıyor olmaları nedeniyle sosyal güvenlik programlarından da yararlanamamaktadır. 

Öte yandan sosyal dışlanmanın sadece ekonomik veçhesiyle ele alınması meseleyi yoksullukla mücadele söylemine oturtma riskini taşımaktadır. Oysa sosyal dışlanma çok boyutlu dinamik bir süreçtir. Bu nedenle sosyal dışlanmanın önlenmesi için yapılacaklar dışlanma biçimine göre değişmektedir. Sosyal dışlanmayı önlemeye yönelik araçlar genellikle yoksulluk ve işsizlikle mücadele biçiminde belirirken, eş zamanlı olarak sosyal devlet hizmetlerinin fırsat ve sonuç eşitliği yaratacak biçimde düzenlenmesi, insan haklarının güçlendirilmesi ve etkin bir adalet mekanizmasının kurulması da önemlidir.