İNSAN DAVRANIŞI VE SOSYAL ÇEVRE II

Modern Hukuk: Modern hukuk sistemi, birbirini hiç tanımayan, soyut bir ‘toplum’ kavramı içinde bir arada duran, farklı bireysel ve tarihsel özellikleri olan insanları, kendilerinin dışında bir kurallar sistemiyle birbirine bağlayan bir yapıdır (Göregenli, 2012a) Doğru cevap C'dir.

Dezavantajlı Grup, toplum içerisinde bireylerin kendi kendilerine yetebilmelerini sağlayan ve toplumun çoğunluğunun ulaşabildiği eğitim, sağlık, istihdam, sermaye veya sosyal destek gibi kaynaklara ulaşamayan gruplar dezavantajlı olarak nitelendirilir. Genellikle toplumda din, dil, ırk veya cinsel yönelim gibi özellikler açısından çoğunluktan farklı olan azınlık gruplar (sakatlar, eşcinseller, göçmenler…) dezavantajlı bir konumdadır. Doğru cevap D'dir.

Ayrımcılığın oluşmasında etkili olan diğer bir faktör ise kalıpyargılardır (stereotipler). Önyargı, sıklıkla kalıpyargıyla karıştırılır. Önyargı ve kalıpyargı birbirinden farklı, ama birbirini tamamlayan iki kavramdır. Her ikisi de bireylerin, diğer bireyler veya gruplara ilişkin bilgileri kategorilendirdikleri sürecin bir parçasıdırlar. Kalıp yargılar, belirli bir objeye ya da gruba ilişkin bilgi boşluklarını dolduran, böylece onlar hakkında karar vermeyi kolaylaştıran, önceden oluşturulmuş birtakım izlenimler, atıflar bütünü olarak zihnimizde oluşturduğumuz imgelerdir. Bu imgeler tıpkı dış dünyadaki objelerin gerçek özellikleri gibi rol oynarlar. Özellikle yeni olgu, obje ya da grup ile karşılaştığımızda, onlarla ilgili bilgimiz bu tür imgeler ışığında biçimlenir. Böylece kalıpyargılarımız yoluyla, yeni olguyu/grubu gerçekte olduğu gibi ya da gerçek özellikleriyle değil, zihnimizdeki şemalarla algılarız. Örneğin, her kadının “duygusal” olduğunu, bütün Türklerin “yardımsever” olduğunu, Arapların “temiz” olmadığını düşünmemize neden olan, bu gruplarla ilgili kalıp yargılardır. Örneklerden de anlaşıldığı gibi, kalıp yargılar her zaman olumsuz olmayabilir. Doğru cevap B'dir.

Adil dünya inancı kuramını geliştiren Lerner (1977) insanların, belirli biçimlerde davranırlarsa istediklerini elde edebileceklerine ya da olumsuz durumlardan kaçınabileceklerine ilişkin bir yanılsamaya sahip olduklarını ve bu yanılsamayı sürdürmek için dünyanın adil bir yer olduğunu düşünmeye ihtiyaç duyduklarını ortaya koymuştur. Bireyler bu ihtiyaçlarının bir uzantısı olarak, çevrelerindeki ayrımcılık yaşantılarını değerlendirirken genellikle ayrımcılığın mağdurunun başına gelenleri hak ettiğini düşünme eğilimindedirler. Bir tür yanılsama olarak değerlendirilebilecek olan bu inanç, bireylerin yaşamın katı gerçekliğiyle başa çıkmalarına ve dünyayı öngörülebilir, adil ve düzenli bir yer olarak anlamlandırmalarına imkân tanımaktadır. Aksi halde eylemlerin bilinmez veya öngörülemez sonuçları olacağını düşünmek, birçoğumuzu neredeyse hareketsiz kılabilir. Çünkü hiçbir davranışın sonucu veya yararı tahmin edilemez olacaktır. Lerner’a göre bu inanç ‘temel’dir; çünkü insanların yaşamlarını sürdürebilmek için güven duygusuna ve ne yaptığını bilmeye ihtiyacı vardır. Doğru cevap A'dır.

Karakter özellikleri tanımlama, belirli bir toplum tarafından kabul edilemez görülen ve aşırı derecede olumsuz olarak değerlendirilen karakter özelliklerinin kullanımı aracılığıyla yapılır. “Saldırgan”, “aptal” ya da “parazit” gibi etiketlerin kullanımı bu tür gayrimeşrulaştırmayı örnekler. Doğru cevap B'dir.

Toplumun dışına atma, bir insanı nitelerken, onu, önemli toplumsal normları ihlâl ettikleri düşünülen gruplar içine dâhil ederek tanımlamak anlamına gelir. Örneğin, “katiller”, “hırsızlar”, “caniler” ya da “deliler” gibi gruplar oluşturulur ve ayrımcılığa uğrayan insanlar bu gruplar içinde tanımlanır. Doğru cevap C'dir.

Sistemin meşrulaştırılması: Yaygın sosyal, politik, ekonomik, cinsel ya da legal koşulların sadece var olduklarından dolayı kabul edildiği, açıklandığı ve meşrulaştırıldığı psikolojik süreçlere tekabül eder (Jost ve Banaji, 1994). Doğru cevap C'dir.

Adından da anlaşılacağı gibi olumlu ayrımcılık, ayrımcılığın toplumsal alanda gruplar arasında yarattığı eşitsizliği bir anlamda dengelemek için kavramsallaştırılan ve uygulamaya konulan pratiklerdir. Diğer bir ifadeyle olumlu ayrımcılık, ayrımcılığa yol açan dezavantajlılığın ortadan kaldırılmasına hizmet etmektedir. Örneğin, kamusal alanda erkeklerin olduğu kadar kadınların da iş imkânlarından faydalanabilmesi için işverenlerin eşit sayıda kadın ve erkek çalışan almaları; bir iş yerinde farklı dini veya kültürel gruplara mensup olan çalışanların özel günlerinin gözetilmesi ve o günlerde kendilerine izin verilmesi; yaşlıların veya engellilerin kısıtlı hareket kapasiteleri düşünülerek, farklı mekanlarda sırada bekletilmemeleri veya kendilerine özel yer verilmesi gibi bir çok pratik olumlu ayrımcılık olarak nitelendirilebilir. Doğru cevap E'dir.

Nefret suçu, bir kişi ya da gruba, ait olduğu kimliği, inancı, politik görüşü, cinsiyeti ya da cinsel yönelimi gibi nedenlerle, farklı biçimlerde zarar verme amacıyla saldırılması sonucunda oluşan suçlar genel olarak nefret suçları olarak adlandırılmaktadır. Doğru cevap D'dir.

İnsan Hakları Evrensel Beyannamesini ilan edilmiştir. İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi altı ana başlıktan oluşmaktadır: Birinci başlık eşitlik, özgürlük ve insanlık şerefi üzerinedir. İkinci başlık güvenlik ve bireylerin yasalar önünde eşit olması vb. haklar üzerinde durmaktadır. Üçüncü başlık kişiler arası ilişkilerle ilgilidir. Aile kurma ve taşınma özgürlüğü gibi. Dördüncü başlık kamu hizmetlerinden eşit faydalanma ile ilgilidir. Beşinci başlık ekonomik ve sosyal haklarla ilgilidir. Altıncı başlık ise uluslararası yasalar, toplumsal haklarla ilgilidir. Doğru cevap D'dir.

Böylece modern hukuk, temel insan hakları kavramına dayanarak, tüm bireyleri eşit niteliklere sahip varlıklar olarak tanımlamıştır. Bu hukuk, kaynakların tüm yurttaşlara adil bir şekilde dağıtıldığı adaletli bir toplumsal düzenin yaratılmasını da kolaylaştırmaktadır.

Ayrımcılık kavramı, esas ve yaygın olarak, insanlar arasındaki eşitlik fikrinin ihlâline dayanmaktadır. Hukuki ve insani olarak üzerinde bir söz birliği bulunduğu varsayılan bu ilke, tüm insanların doğuştan eşit olduğudur. İnsanlar, dünyanın neresinde, hangi ten rengiyle, hangi cinsiyet ya da cinsel yönelimle, hangi etnik kökene, dine, mezhebe ait olarak doğarlarsa doğsunlar, insan olmak bakımından eşittirler. İnsanlık tarihinin belirli dönemlerinde dinsel ve vicdani temelleri olan bu ilke, modern dönemde hukuki açıdan tanımlanmış ve “ayrımcılık yasağı” ile korunma altına alınmıştır. Sosyal Adalet ve Eşitlik: Genel olarak sosyal adalet kavramı, bir toplumda kaynakların adil bir şekilde dağıtılmasını ve toplumun üyelerinin bu paylaşımın adil olduğu kanaatini taşımasıdır. Eşitlik ise, adaletin sağlanması için önemli bir gerekliliktir. Irkları, dilleri, dinleri veya cinsiyetleri fark etmeksizin tüm bireylerin, yasalar önünde eşit olmaları, adaletli bir toplumsal düzenin inşa edilmesini sağlar (Sunal, 2011).

Kuramsal açıdan eşitlik ilkesi, her türlü dışlanma ve ayrımcılık deneyimini engelleyebilecek gibi görünse de, geçmişe ve günümüze bakıldığında birçok alanda yetersiz kaldığı görülmektedir.

Önyargılar, diğer insanları, bireysel varoluşlarından değil, grup aidiyetlerinden hareketle değerlendiren olumsuz dogmatik kanaatleri ifade ederler (Allport, 1954). Bu düşünce ve kanaatler, herhangi bir deneyimden veya bilgiden önce alınan peşin kararlara dayanırlar. Önyargılar, geliştirildikleri grup ya da grup üyelerine yönelik salt olumsuz düşünceleri değil, olumsuz duyguları da içeren tutumlardır. Bu olumsuz tutumlar, önyargının hedefindeki kişi ya da gruba karşı fiziksel veya sosyal mesafe alınmasına yol açtıkları için ayrımcılıkla yakından ilişkilidirler.

Önyargıların oluşumunda etkili olan temel bilişsel süreç sosyal kategorilendirmedir (Zick ve ark., 2011). Kategorilendirme, bireylerin çevrelerinden aldıkları karmaşık verileri, tek tek algılamaları yerine, belirli sınıflandırmalar eşliğinde anlamlandırmalarıdır. Bu sayede sosyal gerçeklik, nesnel halinden daha kolay anlaşılabilecek bir şekilde kabaca şematize edilir. İnsanlar arası ilişkilerde bu sınıflandırmanın en temeli ise “biz-iç grup” ve “onlar-dış grup” ayrımıdır. İnsanlar, diğer insanlara veya dış gruplara ilişkin enformasyonu ayırt etmek ve gruplamak için yabancı, Müslüman, Türk, Kürt, engelli, göçmen veya kadın gibi fiziksel ve sosyal ayırt ediciler kullanırlar. Bireylerin sadece bu özellikler etrafında tanımlanmaları, önyargıların ve ayrımcılığın oluşmasına yol açmaz. Toplumsal grup ve katmanların, çeşitli özellikleri açısından bir hiyerarşi içinde örgütlenmesine ve bu hiyerarşi algısının en azından zihinsel düzeyde gerçekleşmesine bağlı olarak önyargılar oluşur.

Önyargıların davranışa dönüştüğü durumlarda ise ayrımcılık söz konusu olur. Ayrımcılık, esasında sosyal farklılaşmayı inşa etmeye yönelik bir eğilimdir ve şu şekilde özetlenebilir: Dış gruba önyargıyla yaklaşılması nedeniyle iç grup-dış grup ilişkisi zorlaşır ya da imkânsızlaşır, bunun sonucunda dış grup sosyal ya da fiziksel olarak uzakta tutulur ve bu durumun sürekliliği sağlanır. Ayrımcılığı doğuran, farklı özellikleri olan grupların toplumsal hiyerarşi içinde “aşağıda” ve “dezavantajlı grup” olarak konumlandırılmalarıdır.

Özellikle yeni olgu, obje ya da grup ile karşılaştığımızda, onlarla ilgili bilgimiz bu tür imgeler ışığında biçimlenir. Böylece kalıp yargılarımız yoluyla, yeni olguyu/grubu gerçekte olduğu gibi ya da gerçek özellikleriyle değil, zihnimizdeki şemalarla algılarız. Örneğin, her kadının “duygusal” olduğunu, bütün Türklerin “yardımsever” olduğunu, Arapların “temiz” olmadığını düşünmemize neden olan, bu gruplarla ilgili kalıp yargılardır. Örneklerden de anlaşıldığı gibi, kalıp yargılar her zaman olumsuz olmayabilir.

Adil dünya inancı kuramını geliştiren Lerner (1977) insanların, belirli biçimlerde davranırlarsa istediklerini elde edebileceklerine ya da olumsuz durumlardan kaçınabileceklerine ilişkin bir yanılsamaya sahip olduklarını ve bu yanılsamayı sürdürmek için dünyanın adil bir yer olduğunu düşünmeye ihtiyaç duyduklarını ortaya koymuştur. Bireyler bu ihtiyaçlarının bir uzantısı olarak, çevrelerindeki ayrımcılık yaşantılarını değerlendirirken genellikle ayrımcılığın mağdurunun başına gelenleri hak ettiğini düşünme eğilimindedirler. Bir tür yanılsama olarak değerlendirilebilecek olan bu inanç, bireylerin yaşamın katı gerçekliğiyle başa çıkmalarına ve dünyayı öngörülebilir, adil ve düzenli bir yer olarak anlamlandırmalarına imkân tanımaktadır. Aksi halde eylemlerin bilinmez veya öngörülemez sonuçları olacağını düşünmek, birçoğumuzu neredeyse hareketsiz kılabilir. Çünkü hiçbir davranışın sonucu veya yararı tahmin edilemez olacaktır. Lerner’a göre bu inanç ‘temeldir; çünkü insanların yaşamlarını sürdürebilmek için güven duygusuna ve ne yaptığını bilmeye ihtiyacı vardır.

Lerner (1980), adaletsizlik durumu karşısında insanların, olayın sonucundan ziyade, bu olumsuzluğa yol açan ‘nedeni’ tekrar yorumlayabildiklerinden söz eder (akt. Göregenli, 2012b). Bu süreç iki farklı şekilde yaşanabilir. Birisinde ayrımcılığın kurbanı olan kişi, başına gelenleri “kötü” veya “ahlâksız” davranışları nedeniyle hak etmiş olarak görülebilir.

Bu nedenle ayrımcılığın meşrulaştırılması sürecinin anlaşılması, adaletli bir toplumsal düzenin sağlanması için önemli bir kavrayıştır. Bu kavrayışı edinebilmek için, bu bölümde “Adil dünya inancı ve kurbanın değersizleştirilmesi”, “Ahlâki Dışlama” ve “Sistemin Meşrulaştırılması” yaklaşımları ele alınacaktır.

Dezavantajlı grupların yoksunlukları ve olumsuz koşulları nedeniyle insanlar tarafından genellikle hor görüldüğünü vurgulamaktadır. Bu bağlamda, maruz kaldıkları ayrımcılıklar ve adaletsizlikler o grupların kendi davranış ya da varoluş biçimlerinin bir sonucudur; başlarına gelenleri hak ettikleri düşünülür (Jost ve Hunyady, 2005).

Adından da anlaşılacağı gibi olumlu ayrımcılık, ayrımcılığın toplumsal alanda gruplar arasında yarattığı eşitsizliği bir anlamda dengelemek için kavramsallaştırılan ve uygu-lamaya konulan pratiklerdir. Diğer bir ifadeyle olumlu ayrımcılık, ayrımcılığa yol açan dezavantajlılığın ortadan kaldırılmasına hizmet etmektedir. Örneğin, kamusal alanda erkeklerin olduğu kadar kadınların da iş imkânlarından faydalanabilmesi için işverenlerin eşit sayıda kadın ve erkek çalışan almaları; bir iş yerinde farklı dini veya kültürel gruplara mensup olan çalışanların özel günlerinin gözetilmesi ve o günlerde kendilerine izin verilmesi; yaşlıların veya engellilerin kısıtlı hareket kapasiteleri düşünülerek, farklı mekanlarda sırada bekletilmemeleri veya kendilerine özel yer verilmesi gibi bir çok pratik olumlu ayrımcılık olarak nitelendirilebilir.

Bu durumu takiben Birleşmiş Milletler kurulmuş ve 1948 yılında da İnsan Hakları Evrensel Beyannamesini ilan edilmiştir. İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi altı ana başlıktan oluşmaktadır: Birinci başlık eşitlik, özgürlük ve insanlık şerefi üzerinedir. İkinci başlık güvenlik ve bireylerin yasalar önünde eşit olması vb. haklar üzerinde durmaktadır. Üçüncü başlık kişiler arası ilişkilerle ilgilidir. Aile kurma ve taşınma özgürlüğü gibi. Dördüncü başlık kamu hizmetlerinden eşit faydalanma ile ilgilidir. Beşinci başlık ekonomik ve sosyal haklarla ilgilidir. Altıncı başlık ise uluslararası yasalar, toplumsal haklarla ilgilidir (Doise, Spini ve Clemence, 1999).