İNSAN DAVRANIŞI VE SOSYAL ÇEVRE II

Karakter özellikleri tanımlama, belirli bir toplum tarafından kabul edilemez görü- len ve aşırı derecede olumsuz olarak değerlendirilen karakter özelliklerinin kullanımı aracılığıyla yapılır. “Saldırgan”, “aptal” ya da “parazit” gibi etiketlerin kullanımı bu tür gayrimeşrulaştırmayı örnekler.

Toplumun dışına atma, bir insanı nitelerken, onu, önemli toplumsal normları ihlâl ettikleri düşünülen gruplar içine dâhil ederek tanımlamak anlamına gelir. Örne- ğin, “katiller”, “hırsızlar”, “caniler” ya da “deliler” gibi gruplar oluşturulur ve ayrımcılığa uğrayan insanlar bu gruplar içinde tanımlanır.

Olumlu Ayrımcılık: Dezavantajlı grupların haklarını gerçekleştirmeleri ve toplumsal kaynaklara ulaşabilmek bakımından diğer gruplarla denk bir konuma gelmesi için desteklenmelerini veya güçlendirilmelerini ifade etmektedir.

I. Ayrımcılık önyargılardan beslenen bir dışlama, tahakküm ve yerleştirme mekanizmasıdır.

II. Ayrımcılık en temelde insanlar arasındaki eşitlik fikrinin ihlâline dayanmaktadır.

III. Ayrımcılık bir gruba ya da grup üyelerine yönelik olumsuz düşünceleri içerir.

V. Ayrımcılık hoşlanmama, hor görme ve nefret etmeye kadar uzanan olumsuz duyguları içerir

Sosyal Kategorilendirme

Özcü İnançlar Ayrımcılığın anlaşılmasında kullanılan kavramlardan biri de özcü inançlardır. Özcü inançlar, insanların sosyal olarak inşa edilen kategorileri, sanki doğal özelliklermiş gibi algılama eğilimlerini yansıtır. Bu eğilim bir tür bilişsel ekonomi olarak da değerlendirilebilir. Çünkü insanlar, sosyal kategorilerin, tarihsel olarak değişen insan arzuları, ihtiyaçları ya da anlaşmalarıyla biçimlendiğini düşünmek yerine, zorunlu, değişmez ve sabit birtakım özlere dayandıklarına inanmaktadır (Rothbart and Taylor, 1992). Bu sayede farklı sosyal gruplar, ırklar, cinsiyetler, cinsel yönelimler vb. altında belli bir özün yattığını düşünmek, bir kategorinin üyeleri hakkında çıkarsama yapabilmek için sonuca hızlıca götüren zengin bir çerçeve sağlamaktadır. Özcü inançlar; ‘Latinler tutkulu’, ‘eşcinseller neşeli’, ‘kadınlar duygusal’, ‘erkekler katı’, ‘İtalyanlar yakışıklı’, ‘Çingeneler eğlencelidir’ gibi birçok ifadeyle örneklendirilebilir. Bazıları çok masum ve hatta olumlu gibi görünen bu kalıpyargılara bakıldığında, söz konusu grupların ‘öz’üne dair bir ya da birkaç özelliğin, bu gruplara ait olan ya da olduğu varsayılan bireyleri, grup aidiyetleri üzerinden algılamamıza ve kolayca sınıflandırmamıza sebep olduğunu görürüz; bu süreçte bireylerin kişisel özellikleri tamamen göz ardı edilir. Birçok araştırmacı, özcülüğün ırkçılığa kaynak oluşturduğu yönünde hemfikirdir (Göregenli, 2012a).

I. Toplumun dışına atma

II. İnsanlıktan Çıkarma

IV. Karakter özellikleri tanımlama

V. Siyasi etiketlerin kullanılması

I. Önyargılar bir grup insana ilişkin olumsuz tutumları ifade eder.

II. Önyargılar haklılığı kanıtlanmamış tutumlara dayanır.

IV.Önyargılar insanlar arasındaki sosyal mesafeyi arttırmaktadır.

V. Önyargılar bir grup insana ilişkin olumsuz duyguları içerir.

Önyargılar Önyargılar, diğer insanları, bireysel varoluşlarından değil, grup aidiyetlerinden hareketle değerlendiren olumsuz dogmatik kanaatleri ifade ederler (Allport, 1954). Bu düşünce ve kanaatler, herhangi bir deneyimden veya bilgiden önce alınan peşin kararlara dayanırlar. Önyargılar, geliştirildikleri grup ya da grup üyelerine yönelik salt olumsuz düşünceleri değil, olumsuz duyguları da içeren tutumlardır. Bu olumsuz tutumlar, önyargının hedefindeki kişi ya da gruba karşı fiziksel veya sosyal mesafe alınmasına yol açtıkları için ayrımcılıkla yakından ilişkilidirler. Örneğin; “Göçmenlerin, göç ettikleri yerdeki iş olanaklarını yerlilerin elinden aldıkları” veya “Göçmenlerin toplumsal huzuru bozdukları ve göç ettikleri yerdeki suç oranını arttırdıkları” yönündeki ayrımcı ifadeler önyargılı bir kavrayışa sahiptirler

Kalıpyargılar Ayrımcılığın oluşmasında etkili olan diğer bir faktör ise kalıpyargılardır (stereotipler). Önyargı, sıklıkla kalıpyargıyla karıştırılır. Önyargı ve kalıpyargı birbirinden farklı, ama birbirini tamamlayan iki kavramdır. Her ikisi de bireylerin, diğer bireyler veya gruplara ilişkin bilgileri kategorilendirdikleri sürecin bir parçasıdırlar. Kalıpyargılar, belirli bir objeye ya da gruba ilişkin bilgi boşluklarını dolduran, böylece onlar hakkında karar vermeyi kolaylaştıran, önceden oluşturulmuş birtakım izlenimler, atıflar bütünü olarak zihnimizde oluşturduğumuz imgelerdir. Bu imgeler tıpkı dış dünyadaki objelerin gerçek özellikleri gibi rol oynarlar. Özellikle yeni olgu, obje ya da grup ile karşılaştığımızda, onlarla ilgili bilgimiz bu tür imgeler ışığında biçimlenir. Böylece kalıpyargılarımız yoluyla, yeni olguyu/grubu gerçekte olduğu gibi ya da gerçek özellikleriyle değil, zihnimizdeki şemalarla algılarız. Örneğin, her kadının “duygusal” olduğunu, bütün Türklerin “yardımsever” olduğunu, Arapların “temiz” olmadığını düşünmemize neden olan, bu gruplarla ilgili kalıpyargılardır. Örneklerden de anlaşıldığı gibi, kalıpyargılar her zaman olumsuz olmayabilir (Göregenli, 2012a).

Ayrımcılık kavramı, esas ve yaygın olarak, insanlar arasındaki eşitlik fikrinin ihlâline dayanmaktadır. Hukuki ve insani olarak üzerinde bir söz birliği bulunduğu varsayılan bu ilke, tüm insanların doğuştan eşit olduğudur. İnsanlar, dünyanın neresinde, hangi ten rengiyle, hangi cinsiyet ya da cinsel yönelimle, hangi etnik kökene, dine, mezhebe ait olarak doğarlarsa doğsunlar, insan olmak bakımından eşittirler. İnsanlık tarihinin belirli dönemlerinde dinsel ve vicdani temelleri olan bu ilke, modern dönemde hukuki açıdan tanımlanmış ve “ayrımcılık yasağı” ile korunma altına alınmıştır. Böylece modern hukuk, temel insan hakları kavramına dayanarak, tüm bireyleri eşit niteliklere sahip varlıklar olarak tanımlamıştır. Bu hukuk, kaynakların tüm yurttaşlara adil bir şekilde dağıtıldığı adaletli bir toplumsal düzenin yaratılmasını da kolaylaştırmaktadır.

Doğru cevap B‘dir.

Sayfa: 27

Ayrımcılık kavramı, esas ve yaygın olarak, insanlar arasındaki eşitlik fikrinin ihlâline dayanmaktadır. Hukuki ve insani olarak üzerinde bir söz birliği bulunduğu varsayılan bu ilke, tüm insanların doğuştan eşit olduğudur. İnsanlar, dünyanın neresinde, hangi ten rengiyle, hangi cinsiyet ya da cinsel yönelimle, hangi etnik kökene, dine, mezhebe ait olarak doğarlarsa doğsunlar, insan olmak bakımından eşittirler. İnsanlık tarihinin belirli dönemlerinde dinsel ve vicdani temelleri olan bu ilke, modern dönemde hukuki açıdan tanımlanmış ve “ayrımcılık yasağı” ile korunma altına alınmıştır. Böylece modern hukuk, temel insan hakları kavramına dayanarak, tüm bireyleri eşit niteliklere sahip varlıklar olarak tanımlamıştır. Bu hukuk, kaynakların tüm yurttaşlara adil bir şekilde dağıtıldığı adaletli bir toplumsal düzenin yaratılmasını da kolaylaştırmaktadır. Kuramsal açıdan eşitlik ilkesi, her türlü dışlanma ve ayrımcılık deneyimini engelleyebilecek gibi görünse de, geçmişe ve günümüze bakıldığında birçok alanda yetersiz kaldığı görülmektedir. Ayrımcılık da bu eşitliksizci tanımlama sisteminin sonucu olarak, insanlararası ilişkide dışlayıcı bir yapı oluşmasına hizmet etmektedir. Ayrımcılığın, kavramsal kökeninde etiketleme olan, önyargılardan beslenen bir dışlama, tahakküm ve yerleştirme mekanizması olarak anlaşılması gerekir. I,II,V ve VI. maddelerdeki değerlendirmeler doğru olduğundan doğru cevap C’dir. Sayfa:27

Önyargılar, diğer insanları, bireysel varoluşlarından değil, grup aidiyetlerinden hareketle değerlendiren olumsuz dogmatik kanaatleri ifade ederler (Allport, 1954). Bu düşünce ve kanaatler, herhangi bir deneyimden veya bilgiden önce alınan peşin kararlara dayanırlar. Önyargılar, geliştirildikleri grup ya da grup üyelerine yönelik salt olumsuz düşünceleri değil, olumsuz duyguları da içeren tutumlardır.

Doğru cevap C‘dir.

Sayfa: 28

Önyargıların davranışa dönüştüğü durumlarda ise ayrımcılık söz konusu olur. Ayrımcılık, esasında sosyal farklılaşmayı inşa etmeye yönelik bir eğilimdir ve şu şekilde özetlenebilir: Dış gruba önyargıyla yaklaşılması nedeniyle iç grup-dış grup ilişkisi zorlaşır ya da imkânsızlaşır, bunun sonucunda dış grup sosyal ya da fiziksel olarak uzakta tutulur ve bu durumun sürekliliği sağlanır. Ayrımcılığı doğuran, farklı özellikleri olan grupların toplumsal hiyerarşi içinde “aşağıda” ve “dezavantajlı grup” olarak konumlandırılmalarıdır. Bir toplumda farklılıkların algılanma biçimleri, bazı özelliklerin diğerlerinden üstün olduğuna dair inançlar ve iktidarın, çoğunluğa ait olmayana (“azınlık”) ilişkin dışlayıcıtutumu ayrımcılığın yaygınlaşmasına ve sıradanlaşmasına yol açar.

Doğru cevap D‘dir.

Sayfa: 29

Önyargılar, geliştirildikleri grup ya da grup üyelerine yönelik salt olumsuz düşünceleri değil, olumsuz duyguları da içeren tutumlardır. İnsanlararası ilişkilerde bu sınıflandırmanın en temeli ise “biz-iç grup” ve “onlar-dış grup” ayrımıdır. İnsanlar, diğer insanlara veya dış gruplara ilişkin enformasyonu ayırt etmek ve gruplamak için yabancı, Müslüman, Türk, Kürt, engelli, göçmen veya kadın gibi fiziksel ve sosyal ayırt ediciler kullanırlar. Bireylerin sadece bu özellikler etrafında tanımlanmaları, önyargıların ve ayrımcılığın oluşmasına yol açmaz. Toplumsal grup ve katmanların, çeşitli özellikleri açısından bir hiyerarşi içinde örgütlenmesine ve bu hiyerarşi algısının en azından zihinsel düzeyde gerçekleşmesine bağlı olarak önyargılar oluşur. Ayrımcılığı doğuran, farklı özellikleri olan grupların toplumsal hiyerarşi içinde “aşağıda” ve “dezavantajlı grup” olarak konumlandırılmalarıdır. Ayrımcılığın anlaşılmasında kullanılan kavramlardan biri de özcü inançlardır. Özcü inançlar, insanların sosyal olarak inşa edilen kategorileri, sanki doğal özelliklermiş gibi algılama eğilimlerini yansıtır. Birçok araştırmacı, özcülüğün ırkçılığa kaynak oluşturduğu yönünde hemfikirdir (Göregenli, 2012a).

Doğru cevap D’dir. Sayfa:30

Adil dünya inancı: İnsanların, yaptıkları şeyler (davranışları) ile başlarına gelenler (sonuçlar) arasında bir uyum veya hakkaniyet olduğuna inanma eğilimlerini betimler. Doğru cevap A’dır. Sayfa: 32

Bir diğer ayrımcılığı meşrulaştırma stratejisi ahlaki dışlamadır. a) İnsanlıktan çıkarma, bir grubu aşağı ırklar, hayvanlar gibi insanaltı yaratık katego­rileri, şeytanlar, canavarlar ya da satanistler gibi olumsuz değerlendirilen insanüs­tü yaratık kategorileri kullanarak insan olmayan biçimde sınıflandırmak anlamına gelir. Her iki kategoride de gayrimeşrulaştırılan grup üyeleri “bazı bakımlardan daha az insanca” ya da “insan niteliğinden” yoksun kabul edilmektedir (Leyens ve ark., 2000). Bu sayede insanların, ahlâki olarak dışladıkları grupla empati kurmala­rı imkânsız hale gelmektedir. Güncel tartışmalarda “terörist” ifadesiyle, “insan bile olamazlar” ifadesinin sıklıkla birlikte kullanılması bunun en çarpıcı örnekleridir. Başka bir alanda işkencecilerin, işkence mağdurlarını, “insan olmayan hainler” ve “topluma zararlı, yok edilmesi gereken varlıklar” olarak gördükleri ve böylece on­lara bir insana uygulanamayacak şiddet yöntemlerini rahatlıkla uygulayabildikleri bilinmektedir (Göregenli, 2004). Doğru cevap C’dir. Sayfa:33

Sistemin meşrulaştırılması kuramı, dezavantajlı grupların yoksunlukları ve olumsuz ko­şulları nedeniyle insanlar tarafından genellikle hor görüldüğünü vurgulamaktadır. Bu bağlamda, maruz kaldıkları ayrımcılıklar ve adaletsizlikler o grupların kendi davranış ya da varoluş biçimlerinin bir sonucudur; başlarına gelenleri hak ettikleri düşünülür (Jost ve Hunyady, 2005). Dezavantajlı grupların üyelerinin, sistemi meşrulaştırmaya ve grupla­rarası hiyerarşiyi sürdürmeye hizmet eden ideolojileri, mitleri ve inançları bilinçli ya da bilinçli olmayan bir şekilde onayladıkları görülmüştür (Jost ve Hunyady, 2005; Sidanius ve Pratto, 1999). Doğru cevap B’dir. Sayfa :33

Adından da anlaşılacağı gibi olumlu ayrımcılık, ayrımcılığın toplumsal alanda gruplar arasında yarattığı eşitsizliği bir anlamda dengelemek için kavramsallaştırılan ve uygu­lamaya konulan pratiklerdir. Diğer bir ifadeyle olumlu ayrımcılık, ayrımcılığa yol açan dezavantajlılığın ortadan kaldırılmasına hizmet etmektedir. Örneğin, kamusal alanda er­keklerin olduğu kadar kadınların da iş imkânlarından faydalanabilmesi için işverenlerin eşit sayıda kadın ve erkek çalışan almaları; bir iş yerinde farklı dini veya kültürel gruplara mensup olan çalışanların özel günlerinin gözetilmesi ve o günlerde kendilerine izin veril­mesi; yaşlıların veya engellilerin kısıtlı hareket kapasiteleri düşünülerek, farklı mekânlarda sırada bekletilmemeleri veya kendilerine özel yer verilmesi gibi bir çok pratik olumlu ayrımcılık olarak nitelendirilebilir.

IV.ve V. maddelerdeki örnekler sistemin meşrulaştırılmasına yönelik örneklerdir. Doğru cevap D’dir. Sayfa:34

İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi altı ana başlıktan oluşmaktadır: Birinci başlık eşitlik, özgürlük ve insanlık şerefi üzerinedir. İkinci başlık güvenlik ve bireylerin yasalar önünde eşit olması vb. haklar üzerinde durmaktadır. Üçün­cü başlık kişiler arası ilişkilerle ilgilidir. Aile kurma ve taşınma özgürlüğü gibi. Dördüncü başlık kamu hizmetlerinden eşit faydalanma ile ilgilidir. Beşinci başlık ekonomik ve sosyal haklarla ilgilidir. Altıncı başlık ise uluslararası yasalar, toplumsal haklarla ilgilidir (Doise, Spini ve Clemence, 1999). Böylece insan hakları, soyut bir kavram olmaktan çıkmış, sos­yal ve ekonomik hakları da içeren somut kurallara ve güvencelere bağlanmıştır. Doğru cevap D’dir. Sayfa:35