İNSAN DAVRANIŞI VE SOSYAL ÇEVRE II - Deneme Sınavı - 12

Toplumsal cinsiyet, dünya toplumlarınca benimsenen kadınlık ve erkekliğe ilişkin kabulleri ve bu kabullerden kaynaklanan eşitsizliği anlamamız için gerekli bir kavramdır. Örneğin neden kadınlar “narin”, “zayıf ”, “duygusal”, “evliliği arzulayan” ve “anaç” bireyler olarak görülürken erkekler hem karakter hem de fiziksel olarak “güçlü”, “akılcıl”, kişisel ilişkilerinde “özgürlüğüne düşkün” olarak kabul edilirler.

Doğru cevap B'dir.

Literatürde cinsiyet kavramı yerine, özellikle de toplumsal cinsiyet kavramıyla karıştırılmaması adına, “biyolojik cinsiyet” kavramı da kullanılmaktadır. Doğru cevap C'dir.

Toplumsal cinsiyet kavramı da ilk olarak feministler tarafından bugünkü anlamıyla kullanılmıştır. Doğru cevap D'dir.

Ataerki; erkeğin kadın bedeni, cinselliği, doğurganlığı, emeği vb. alanlardaki her türlü denetimidir. Doğru cevap A'dır.

Türkiye’de doğumundan itibaren aile içinde bebeklere cinsiyet ayrımlarını belirten kızlar için pembe, oğlanlar için mavi giysiler giydirilmesiyle başlayan süreç, çocukların oyuncaklarının farklılaşmasıyla (oğlanlar için tabanca, araba, sokak oyunları için top vb.; kızlar için bebekler, ev ve mutfak araçları vb.) devam eder. Böylece hangi renklerin, oyunların, kimliklerin, rollerin hangi cinsiyetler için olduğuna dair normlar da öğretilmiş olur. Kadınlık alanının evlilik, çocuk ve annelikle özdeşleşen ev-içi, özel alanken; erkeklik alanının kamusal alan olarak görülmesi bu süreçte başlar. İlerleyen süreçte, erkekler “sünnet”,
“askerlik”, kadınlar ise “evlilik” gibi törenlerle kendilerine yüklenen toplumsal cinsiyet rollerini yerine getirir; “erkek” ve “kadın” olurlar. Doğru cevap E'dir.

Erkekleri egemen, kadınlarınsa ikicil konumunu meşrulaştırma işlevini gören cinsiyet
kalıp yargıları en fazla şu dört alanda gözlenir: Kişilik özellikleri (girişkenlik, duygusallık, şefkatlilik, rekabetçi olmak vb.), rol davranışları (annelik, ev kadınlığı, çalışan kadın
olmak, aile babası olmak vb.), meslekler (hemşirelik, sekreterlik, mühendislik, itfaiyeci
olmak vb.) ve fiziksel özellikler (zayıflık, güzellik, atletiklik, kaslı olmak vb.). Doğru cevap B'dir.

Ayrımcılık, toplumsal cinsiyet ekseninde gerçekleştiğinde cinsiyetçilik adını alır. Doğru cevap A'dır.

Toplumsal cinsiyete dayalı ayrımcılık, kaynaklara ve fırsatlara ulaşmada eşitsizlik, şiddet, temel hizmetlerden yararlanmada yetersizlik, çalışma yaşamı ve politikada kadının sınırlı olarak yer alması ve kadınlarla erkekler arasındaki kişisel ilişkilerdeki güç dengesizliğini kapsar. Doğru cevap C'dir.

Fiziksel şiddet; başkasının vücut bütünlüğüne zarar veren, ona acı çektiren her türlü saldırı olarak tanımlanmaktadır. Bireyin fiziksel olarak zarar görmesine neden olan her türlü eylemi kapsayan fiziksel şiddet, sağlıksız koşullarda yaşamaya mecbur bırakmadan…namus cinayetine kadar uzanmaktadır. Doğru cevap E'dir.

Bir diğer kadın temsil biçimi olan ve “çocuk da yaparım kariyer de” şeklinde özetlenen “süper kadın” tipi ise kentli, üst-orta sınıf; hem iş yaşamında başarılı ve güzel hem de iyi fedakâr eş ve iyi bir anne olarak, Türkiye’de uzun bir dönem yayınlanmış olan “Çocuklar duymasın” isimli dizideki “Meltem” karakteri olarak karşımıza çıkmaktadır. Doğru cevap D'dir.

Böylece modern hukuk, temel insan hakları kavramına dayanarak, tüm bireyleri eşit niteliklere sahip varlıklar olarak tanımlamıştır. Bu hukuk, kaynakların tüm yurttaşlara adil bir şekilde dağıtıldığı adaletli bir toplumsal düzenin yaratılmasını da kolaylaştırmaktadır.

Ayrımcılık kavramı, esas ve yaygın olarak, insanlar arasındaki eşitlik fikrinin ihlâline dayanmaktadır. Hukuki ve insani olarak üzerinde bir söz birliği bulunduğu varsayılan bu ilke, tüm insanların doğuştan eşit olduğudur. İnsanlar, dünyanın neresinde, hangi ten rengiyle, hangi cinsiyet ya da cinsel yönelimle, hangi etnik kökene, dine, mezhebe ait olarak doğarlarsa doğsunlar, insan olmak bakımından eşittirler. İnsanlık tarihinin belirli dönemlerinde dinsel ve vicdani temelleri olan bu ilke, modern dönemde hukuki açıdan tanımlanmış ve “ayrımcılık yasağı” ile korunma altına alınmıştır. Sosyal Adalet ve Eşitlik: Genel olarak sosyal adalet kavramı, bir toplumda kaynakların adil bir şekilde dağıtılmasını ve toplumun üyelerinin bu paylaşımın adil olduğu kanaatini taşımasıdır. Eşitlik ise, adaletin sağlanması için önemli bir gerekliliktir. Irkları, dilleri, dinleri veya cinsiyetleri fark etmeksizin tüm bireylerin, yasalar önünde eşit olmaları, adaletli bir toplumsal düzenin inşa edilmesini sağlar (Sunal, 2011).

Kuramsal açıdan eşitlik ilkesi, her türlü dışlanma ve ayrımcılık deneyimini engelleyebilecek gibi görünse de, geçmişe ve günümüze bakıldığında birçok alanda yetersiz kaldığı görülmektedir.

Önyargılar, diğer insanları, bireysel varoluşlarından değil, grup aidiyetlerinden hareketle değerlendiren olumsuz dogmatik kanaatleri ifade ederler (Allport, 1954). Bu düşünce ve kanaatler, herhangi bir deneyimden veya bilgiden önce alınan peşin kararlara dayanırlar. Önyargılar, geliştirildikleri grup ya da grup üyelerine yönelik salt olumsuz düşünceleri değil, olumsuz duyguları da içeren tutumlardır. Bu olumsuz tutumlar, önyargının hedefindeki kişi ya da gruba karşı fiziksel veya sosyal mesafe alınmasına yol açtıkları için ayrımcılıkla yakından ilişkilidirler.

Önyargıların oluşumunda etkili olan temel bilişsel süreç sosyal kategorilendirmedir (Zick ve ark., 2011). Kategorilendirme, bireylerin çevrelerinden aldıkları karmaşık verileri, tek tek algılamaları yerine, belirli sınıflandırmalar eşliğinde anlamlandırmalarıdır. Bu sayede sosyal gerçeklik, nesnel halinden daha kolay anlaşılabilecek bir şekilde kabaca şematize edilir. İnsanlar arası ilişkilerde bu sınıflandırmanın en temeli ise “biz-iç grup” ve “onlar-dış grup” ayrımıdır. İnsanlar, diğer insanlara veya dış gruplara ilişkin enformasyonu ayırt etmek ve gruplamak için yabancı, Müslüman, Türk, Kürt, engelli, göçmen veya kadın gibi fiziksel ve sosyal ayırt ediciler kullanırlar. Bireylerin sadece bu özellikler etrafında tanımlanmaları, önyargıların ve ayrımcılığın oluşmasına yol açmaz. Toplumsal grup ve katmanların, çeşitli özellikleri açısından bir hiyerarşi içinde örgütlenmesine ve bu hiyerarşi algısının en azından zihinsel düzeyde gerçekleşmesine bağlı olarak önyargılar oluşur.

Önyargıların davranışa dönüştüğü durumlarda ise ayrımcılık söz konusu olur. Ayrımcılık, esasında sosyal farklılaşmayı inşa etmeye yönelik bir eğilimdir ve şu şekilde özetlenebilir: Dış gruba önyargıyla yaklaşılması nedeniyle iç grup-dış grup ilişkisi zorlaşır ya da imkânsızlaşır, bunun sonucunda dış grup sosyal ya da fiziksel olarak uzakta tutulur ve bu durumun sürekliliği sağlanır. Ayrımcılığı doğuran, farklı özellikleri olan grupların toplumsal hiyerarşi içinde “aşağıda” ve “dezavantajlı grup” olarak konumlandırılmalarıdır.

Özellikle yeni olgu, obje ya da grup ile karşılaştığımızda, onlarla ilgili bilgimiz bu tür imgeler ışığında biçimlenir. Böylece kalıp yargılarımız yoluyla, yeni olguyu/grubu gerçekte olduğu gibi ya da gerçek özellikleriyle değil, zihnimizdeki şemalarla algılarız. Örneğin, her kadının “duygusal” olduğunu, bütün Türklerin “yardımsever” olduğunu, Arapların “temiz” olmadığını düşünmemize neden olan, bu gruplarla ilgili kalıp yargılardır. Örneklerden de anlaşıldığı gibi, kalıp yargılar her zaman olumsuz olmayabilir.

Adil dünya inancı kuramını geliştiren Lerner (1977) insanların, belirli biçimlerde davranırlarsa istediklerini elde edebileceklerine ya da olumsuz durumlardan kaçınabileceklerine ilişkin bir yanılsamaya sahip olduklarını ve bu yanılsamayı sürdürmek için dünyanın adil bir yer olduğunu düşünmeye ihtiyaç duyduklarını ortaya koymuştur. Bireyler bu ihtiyaçlarının bir uzantısı olarak, çevrelerindeki ayrımcılık yaşantılarını değerlendirirken genellikle ayrımcılığın mağdurunun başına gelenleri hak ettiğini düşünme eğilimindedirler. Bir tür yanılsama olarak değerlendirilebilecek olan bu inanç, bireylerin yaşamın katı gerçekliğiyle başa çıkmalarına ve dünyayı öngörülebilir, adil ve düzenli bir yer olarak anlamlandırmalarına imkân tanımaktadır. Aksi halde eylemlerin bilinmez veya öngörülemez sonuçları olacağını düşünmek, birçoğumuzu neredeyse hareketsiz kılabilir. Çünkü hiçbir davranışın sonucu veya yararı tahmin edilemez olacaktır. Lerner’a göre bu inanç ‘temeldir; çünkü insanların yaşamlarını sürdürebilmek için güven duygusuna ve ne yaptığını bilmeye ihtiyacı vardır.

Lerner (1980), adaletsizlik durumu karşısında insanların, olayın sonucundan ziyade, bu olumsuzluğa yol açan ‘nedeni’ tekrar yorumlayabildiklerinden söz eder (akt. Göregenli, 2012b). Bu süreç iki farklı şekilde yaşanabilir. Birisinde ayrımcılığın kurbanı olan kişi, başına gelenleri “kötü” veya “ahlâksız” davranışları nedeniyle hak etmiş olarak görülebilir.

Bu nedenle ayrımcılığın meşrulaştırılması sürecinin anlaşılması, adaletli bir toplumsal düzenin sağlanması için önemli bir kavrayıştır. Bu kavrayışı edinebilmek için, bu bölümde “Adil dünya inancı ve kurbanın değersizleştirilmesi”, “Ahlâki Dışlama” ve “Sistemin Meşrulaştırılması” yaklaşımları ele alınacaktır.

Dezavantajlı grupların yoksunlukları ve olumsuz koşulları nedeniyle insanlar tarafından genellikle hor görüldüğünü vurgulamaktadır. Bu bağlamda, maruz kaldıkları ayrımcılıklar ve adaletsizlikler o grupların kendi davranış ya da varoluş biçimlerinin bir sonucudur; başlarına gelenleri hak ettikleri düşünülür (Jost ve Hunyady, 2005).

Adından da anlaşılacağı gibi olumlu ayrımcılık, ayrımcılığın toplumsal alanda gruplar arasında yarattığı eşitsizliği bir anlamda dengelemek için kavramsallaştırılan ve uygu-lamaya konulan pratiklerdir. Diğer bir ifadeyle olumlu ayrımcılık, ayrımcılığa yol açan dezavantajlılığın ortadan kaldırılmasına hizmet etmektedir. Örneğin, kamusal alanda erkeklerin olduğu kadar kadınların da iş imkânlarından faydalanabilmesi için işverenlerin eşit sayıda kadın ve erkek çalışan almaları; bir iş yerinde farklı dini veya kültürel gruplara mensup olan çalışanların özel günlerinin gözetilmesi ve o günlerde kendilerine izin verilmesi; yaşlıların veya engellilerin kısıtlı hareket kapasiteleri düşünülerek, farklı mekanlarda sırada bekletilmemeleri veya kendilerine özel yer verilmesi gibi bir çok pratik olumlu ayrımcılık olarak nitelendirilebilir.

Bu durumu takiben Birleşmiş Milletler kurulmuş ve 1948 yılında da İnsan Hakları Evrensel Beyannamesini ilan edilmiştir. İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi altı ana başlıktan oluşmaktadır: Birinci başlık eşitlik, özgürlük ve insanlık şerefi üzerinedir. İkinci başlık güvenlik ve bireylerin yasalar önünde eşit olması vb. haklar üzerinde durmaktadır. Üçüncü başlık kişiler arası ilişkilerle ilgilidir. Aile kurma ve taşınma özgürlüğü gibi. Dördüncü başlık kamu hizmetlerinden eşit faydalanma ile ilgilidir. Beşinci başlık ekonomik ve sosyal haklarla ilgilidir. Altıncı başlık ise uluslararası yasalar, toplumsal haklarla ilgilidir (Doise, Spini ve Clemence, 1999).