İNSAN DAVRANIŞI VE SOSYAL ÇEVRE I

Çözüm: Yaşlılık kimi zaman zayıflık, acizlik ve ise yaramazlık olarak görülürken kimi zaman da altın yılların yaşandığı bilgelik dönemi olarak nitelendirilmiştir. Bunun sonucu olarak yaşlı bireyler, sevgi, saygı ve hürmetle hayatlarını sürdürdükleri kadar, yaş ayrımcılığı ve kötü muameleyle de karşılaşmışlardır. Yaşlılara yönelik olumsuz tutumlar ön yargı ve bilgisizlikten kaynaklanmaktadır.

Yaşlılıkla birlikte kalp küçülür ve kalpteki yağ oranı artar. Kalp kasları iplikleşir ve kurumaya baslar. Damarlardaki kan akısı zorlaşır ve oksijenin kalp duvarlarından emilimi azalmaya baslar. Kalp kapakçıklarının esnekliği ve etkinliği de azalır. Bütün bu sebeplere bağlı olarak kalbin ritmi azalır ve ritim düzensizleşmeye baslar. Ayrıca yaş ilerledikçe kalp damarları da sertleşmeye ve daralmaya baslar. Bunun sonucunda kalp krizi riski, kan akısında yavaşlama ve böbrek rahatsızlıkları gibi sorunlar ortaya çıkabilir.

Toplam nüfusun %4’ünün yaşlı bireylerden (65 +) oluştuğu toplumlar genç toplum, bu oranın %4 ve %7 aralığında olduğu toplumlar olgun toplum, %7 ve %10 aralığındaki toplumlar ise yaşlı toplum olarak nitelendirilmektedir. Yaşlı bireylerin toplam nüfus içindeki oranının %10’u geçtiği toplumlar ise çok yaşlı toplum olarak nitelendirilmektedir. Türkiye İstatistik Kurumu verilerine göre 2013 yılında Türkiye nüfusunun %7,7’sini yaşlı nüfus (65+) oluşturmaktadır.

Yaşlı bireyleri intihara sürükleyen birçok neden bulunmaktadır. Bunlar arasında en çok öne çıkanlar ölüm, yas ve ayrılıklar, fiziksel rahatsızlıklar ve hastalıklar, özerkliğin ve bağımsızlığın kaybedilmesi, kendini yararsız ve işlevi olmayan bir birey olarak görmek, sosyal izolasyon, yalnızlık ve depresyon olarak sıralanabilir. Özellikle yaşlılıkta ortaya çıkan umutsuzluk duygusu, yaşlıları intihara sürükleyebilmektedir. Hiç bitmeyecekmiş gibi yaşanılan yaşam, yaşlılığın gelmesiyle çıkmaza girebilmekte, hayattan beklentisi kalmayan, kendisini ölüme karsı çaresiz gören birey, yaşamını kendi sonlandırmayı tercih edebilmektedir.

Modernleşme Kuramı yaşlılığı tarihsel ekonomik, sosyal, kültürel ve teknolojik gelişmeler ışığında ele alır. Avcı-toplayıcı toplumlarda yaşlı bireylerin işlevselliği asgari düzeydedir. Tarım toplumlarıyla birlikte değeri artan yaşlılar, sanayi toplumlarıyla birlikte kazandığı statüyü tekrar kaybetmiştir. Teknoloji çağında ise yaşlı bireyler teknolojiye ayak uydurabildiği derecede topluma katkıda bulunabilirler. Teknolojik gelişmelere ayak uyduramayan yaşlı bireylerin güvenlik, sevgi, saygı, ait olma, benimsenme ihtiyaçları tehdit altına girer ve durum yaşlı bireylerde bunalım, huzursuzluk, öz güven kaybı ve depresyon gibi sorunlara yol açabilir.

Sesin değişmesi fiziksel bir değişim, Homeostaz (dengeleşim) ve düşme fizyolojik bir değişim, Alzheimer bilişsel gelişim, depresyona girme ise yaşlılıkta psiko-sosyal özelliklere girmektedir.

Biyolojik yaşlanma teorileri DNA Hasar Teorisi Genetik Teori İmmünolojik ve Endokrin Teori Aşınma Teorisi Hücresel Yaşlanma Teorisi Strese Fizyolojik Tepkinin Azalan Yeterliliği Teorisi Metabolik Artıkların Birikmesi Serbest Radikal Teorisidir. Yaşamdan geri çekilme ve aktivite teorisi “teori” değil “kuram”dır. Yaşlanmanın psiko-sosyal boyutuyla ilgili kuramlardan ikisidir.

Yaşlılık döneminde kimliğine ve kendine uygun yaşayan bireyler ego/benlik bütünlüğü duygusuna sahip olurlar. Geçmişleriyle ilgili değerlendirmelerde bulunduklarında olumlu duygulara sahip olurlar. Bu tip bireyler genellikle hoşgörülü ve huzurlu yaşlılardır. Ölümü kabullenmişlerdir ve ölüm onlar için korkulacak bir olgu değildir. Yaşamlarındaki kalan zamanlarını aileleri ve özel uğraşıları ile mutlu geçirme çabası içindedirler (Zastrow & Kirst-Ashman, 2015). Eğer yaşlı birey geçmişini değerlendirdiğinde, yaşamının başarısızlıklarla dolu olduğuna ve zamanını boşa geçirmiş olduğuna inanırsa umutsuzluğa kapılıp degisiklik yapmak için çok geç olduğunu düşünebilir. Araştırmalar, bu tip bireylerin ego bütünlüğünde kayıp ya da azalma olduğunu göstermiştir. Bu tip bireyler inatçı ve huysuz olma eğilimi gösterirler. Ölüm korkusu ve uyumsuzluk da başlıca özellikleri arasındadır.

Yaşlılıkta düşmenin biyolojik, davranışsal, çevresel ve sosyo-ekonomik olmak üzere birçok sebebi bulunmaktadır. Biyolojik sebepler daha önce de bahsedilen denge kaybı, kas ve iskelet sisteminin zayıiaması, D vitamini eksikliği, psiko-motor becerilerin zayıflaması ve merkezi sinir sistemi tepki sürelerinin artması, duyulardaki zayıflama (görme, işitme, dokunma) ve artan kronik ağrılar olarak sıralanabilir. Davranışsal sebepler ise alkol ve madde kullanımı, yaşlılarda sıklıkla karşılaşılan çoklu ilaç kullanımı (polifarmasi), sakinleştrici ilaç kullanımı gibi değiştirilebilir davranışlardır.

Cevap sindirim sistemi değildir. Yaşla beraber enzimlerde, mide öz suyunda ve tükürük salgılarında azalma görülür. Bu durum sindirimin zorlasmasına, mide ağrısı gibi şikâyetlerin ortaya çıkmasına sebep olur. Bu yüzden yaşlı bireyin beslenmesine ve diyetine daha çok dikkat etmesi gerekebilir. Cevap solunum sistemi de değildir. Solunum sistemi de yaşlılıkla beraber fonksiyonel değisiklige ugrayan bir sistemdir. İnsanlar yaşlandıkça akciğerlerin boyutu küçülür ve bu nedenle oksijen kullanımı azalır. Hava keseciklerinin lifli dokularla yer değiştirmesi gazların akciğerdeki degiş tokuşunu engelleyebilmektedir. Psiko-motor beceriler de değildir. Yaşlılıkla beraber merkezi sinir sisteminin bilgiyi islemesinde yavaşlama görülür. Bu yüzden yaşlı bireyler gençlerin yapabilecekleri her türlü fiziksel aktiviteyi daha yavaş yaparlar. Yeni bilgileri hafızaya almak ve eski bilgilere ulasmak yaslılar için daha zor bir hâle gelebi-lir (Zastrow, 2014). Parkinson da değildir. Parkinson hastalığı yetişkinlerde Alzheimer hastalığından sonra ikinci sıklıkta görülen ve sinir hücre harabiyeti sonucunda gelişen bir hastalıktır. Beklenen yaşam süresinin uzaması ve nüfus içinde yaşlı nüfusunun artması Parkinson hastalarının sayısında da artışa yol açmaktadır. Yaşlılıkla birlikte fizyolojik degişime uğrayan bir başka sistemse sindirim sistemidir. Yaşla beraber enzimlerde, mide öz suyunda ve tükürük salgılarında azalma görülür. Bu durum sindirimin zorlaşmasına, mide ağrısı gibi şikâyetlerin ortaya çıkmasına sebep olur. Bu yüzden yaşlı bireyin beslenmesine ve diyetine daha çok dikkat etmesi gerekebilir Homeostaz (Dengelesim) Öncelikle, sağlık açısından vücudun dengeli bir biçimde çalışması gerekmektedir. Homeostaz (dengelesim) adlı mekanizma, karsılastıgı hastalık durumlarında ve olağan dışı durumlarda vücudun dengesini sağlamaya çalışır. Yaş ilerledikçe bu mekanizmanın çalışması etkinliği azalır. Birey, fizyolojik olarak kendini farklı durumlara adapte etmekte zorlanır. Örneğin uzun süreli bir fiziksel aktiviteden sonra nefes düzeninin ve kalp ritminin normale dönmesi eskiye oranla daha uzun sürer. Yaraların ve morlukların iyileşmesi daha uzun zaman almaya başlar. Tiroid bezleri küçülmeye başlar ve durum bazal metabolizmayı yavaşlatır.

Geriatri: Yaşlılık döneminde ortaya çıkan hastalıklar ile ilgilenen, yaşlılıktan kaynaklanan hastalıkların koruyucu, tedavi ve rehabilite edici yönleriyle ilgilenen bir tıp dalıdır.

Kaslar 30 yaşından sonra zayıflamaya başlar ve hem kasılma gücünde hem de kasılma hızında azalma görülür. 50 yaş sonrasında ise kas liflerinde ve kas boylarında azalma görülür.

Polifarmasi: Çoklu reçete ya da fazla sayıda ilaç kullanımı demektir.

Duyusal belleğin ve kısa süreli hafızanın  yaşla birlikte gerilemesi “çok az yada hiç”tir. Uzun süreli olaysal belleğin yaşla birlikte gerilemesi yavaşlayan bilgi işleme hızından kaynaklanıyor olabilir. Uzun süreli anlamsal belleğin yaşla birlikte gerilemesi” asgari seviyede”dir. Çalışma belleği ise yaşla birlikte gerilemesi etkili yöntemlerle kısıtlanabilir.

21. yüzyılın megatrendlerinden biri olarak görülen demografik yaşlanma, tüm dünyayı etkileyen bir olgudur. Azalan doğum ve bebek ölüm oranları, ortalama yaşam süresinin uzaması gibi faktörler yaşlı nüfusun toplam nüfus içindeki oranını artırmaktadır. Toplam nüfusun %4’ünün yaşlı bireylerden (65 +) oluştuğu toplumlar genç toplum, bu oranın %4 ve %7 aralığında olduğu toplumlar olgun toplum, %7 ve %10 aralığındaki toplumlar ise yaşlı toplum olarak nitelendirilmektedir. Yaşlı bireylerin toplam nüfus içindeki oranının %10’u geçtiği toplumlar ise çok yaşlı toplum olarak nitelendirilmektedir.

Alzheimer Hastalığına İlişkin Belirtiler:
- Çoklu bilişsel kayıplar
  - Bellek kayıpları
  - Bilişsel rahatsızlıklar
  - Dil rahatsızlıkları
  - Motor becerilerde kayıp
  - Objeleri ya da kişileri tanıyamama
  - Yönetsel işlevlerde bozukluk (ör. planlama, organizasyon)
- Bilişsel kayıplar bireyin sosyal ve iş hayatında önemli derecede hasara yol açar ve işlevsel yetilerde gerileme görülür.
- Hastalık kademeli ve sürekli olarak ilerler.
- Yukarıdaki belirtilere neden olan diğer merkezi sinir hastalıklarının ya da sağlık durumlarının bulunmaması gerekir

Alzheimer ve demans yaşlılıkta sıkça karşılaşılan hastalıklardır ve bu iki hastalık birbirleriyle çok karıştırılmaktadır. Öncelikle hafıza olmak üzere Alzheimer hastalığı beynin tüm bilişsel fonksiyonlarında ilerleyici kayba neden olan ve beyinde anormal protein birikimiyle meydana gelen bir hastalıktır. Halk arasında “bunama” olarak bilinen “demans” ise “bellek, dil, aritmetik, karar verme yetisi, dikkat ve diğer biliŞsel fonksiyonlarda ilerleyici kayıp” anlamına gelmektedir. Bütün Alzheimer hastalarında demans görülür ancak her demans hastası Alzheimer hastası değildir. Demansa neden olan birçok başka hastalık vardır. Alzheimer en sık görülen demans tipidir. İlerleyen yaşla birlikte, Alzheimer’ın görülme sıklığı artar ancak Alzheimer hastalığının normal yaşlanmanın kaçınılmaz sonucu olmadığı bilinmelidir. Daha önce de belirtildiği gibi normal yaşlanma sürecinde beyinde yapısal birtakım değişiklikler olur fakat bilişsel/zihinsel yetilerde bariz bir kayıp söz konusu değildir. Alzheimer’da ise, belirgin şekilde yeni bilgileri öğrenme güçlüğü bulunmaktadır. Alzheimer bir ruh hastalığı değildir ancak hastalığın seyri süresince psikiyatrik bulguların görülmesi mümkündür.

IV. seçenek “modernleşme kuramı”nın özelliğidir. Modernlesme Kuramı ise yaşlılığı tarihsel ekonomik, sosyal, kültürel ve teknolojik gelişmeler ışığında ele alır. Avcı-toplayıcı toplumlarda yaşlı bireylerin işlevselliği asgari düzeydedir. Tarım toplumlarıyla birlikte değeri artan yaşlılar, sanayi toplumlarıyla birlikte kazandığı statüyü tekrar kaybetmiştir. Teknoloji çağında ise yaşlı bireyler teknolojiye ayak uydurabildiği derecede topluma katkıda bulunabilirler. Teknolojik gelişmelere ayak uy-duramayan yaşlı bireylerin güvenlik, sevgi, saygı, ait olma, benimsenme ihtiyaçları tehdit altına girer ve durum yaşlı bireylerde bunalım, huzursuzluk, öz güven kaybı ve depresyon gibi sorunlara yol açabilir. V. seçenek “rol kaybetme kuramı”dır. Rol Kaybetme Kuramına göre ise bireylerin tutum, deger ve inançları dogrudan o bireyin içinde bulunduğu sosyal çevre ile ilişkilidir. Sosyal yaşantı içerisinde her bir bireyin birden çok rolü bulunmaktadır. Yasam döngüsü içerisinde yeni roller eklenebilecegi gibi, bazı roller de kaybedilebilir. Örneğin üniversite ögrencisi genç bir kadının okulda öğrencilik rolü, evde ailesine karşı evlatlık rolü, devlete karşı ise yurttaslık rolü bulunmaktadır. Genç kadın ise baslayınca ögrenci rolünü kaybetmekte çalısan rolünü üstlenmektedir. Ev-lenince es, çoçuk sahibi olunca ise anne rolünü üstlenmektedir. Yaslılıkla birlikte bu rollerin çoğunda kayıp yasanabilmektedir. Emeklilikle birlikte çalışan, iş arkadaşı, iş sahibi, yönetici gibi roller, eş kaybıyla birlikte es rolü, hastalıklarla birlikte de ev hanımı, komşu, otorite figürü olma gibi roller kaybedilebilmektedir. I-II-III ise “süreklilik kuramı”nın özellikleridir. Seçeneklerde olmayan iki kuram daha vardır: Aktivite kuramı ve yaşamdan geri çekilme kuramı. Aktivite Kuramına göre her ne kadar yaşlı bireylerin fizyolojik sağlık durumları ve ihtiyaçları genç bireylerinkinden farklı olsa da yaşlılar ve gençler benzer psikolojik ve sosyal ihtiyaçlara sahiptirler. Psikolojik ve sosyal ihtiyaçlarını karşılayabilmek için yaşlı bireylerin hayatlarındaki aktivite ve etkileşim sıklığını artırmalı, eski aktivitelerini yenileriyle değiştirmelidirler. Yaşamdan Geri Çekilme Kuramı ise yaşlıların aktivitelerinin ve sosyal etkileşimlerini azaltmasını yaşlılığın dogal bir süreci olarak görür. Sağlık durumu kötüleşen yaslı bireyler, buna paralel olarak toplumdan kendilerini çekmeye meğillidirler. Özellikle emeklilikle birlikte çalışma yaşamının sona ermesi, toplumdan kopuşun ilk adımıdır. Sadece yaşlı bi rey değil, toplum da yaşlı bireyden desteğini ve ilgisini çeker çünkü yaşlı bireyi toplumun işlevselliğini kaybetmiş bir unsuru olarak görür.

Geriatri: Yaşlılık döneminde ortaya çıkan hastalıklar ile ilgilenen, yaşlılıktan kaynaklanan hastalıkların koruyucu, tedavi ve rehabilite edici yönleriyle ilgilenen bir tıp dalıdır.