İNSAN DAVRANIŞI VE SOSYAL ÇEVRE I

Erken Ergenlik (12-14 yas): Ergenlik (büluğ-puberte) bedensel gelişimin yaşandığı evredir. Bu evrede boy uzaması, kilo artısı, iç organlarda gelişme ve bunlara bağlı fiziksel kapasite artısı görülür.

Orta Ergenlik (15-17 yas): Bu evrede bedensel gelişim büyük ölçüde tamamlanmıştır. Ergen daha çok ruhsal alandaki gelişimsel sorunları çözmekle meşguldür. Bu evrede arkadaş ilişkileri önem kazanır. Sosyal alanlarda kendini ortaya koyma, anne-babayla çatışma, ayrışma ve bireyleşme bu dönemin başlıca gelişimsel özelliklerindendir. Karsı cinsle ilişkiler artar ve cinsel kimlik gelişiminde ilerleme görülür.

Geç Ergenlik (18-21 yas): Ergenliğin bu son evresi kimlik gelişiminin tamamlandığı ve kimlik duygusunda bir bütünlüğe erişildiği aşamadır. Meslek seçmek, yasam biçimini belirlemek, karşı cinsle sevgiye dayalı ilişkiler kurmak, felsefi, siyasi, dini görüşler geliştirmek, bir gruba ait olabilmek, kendine özgü bir değer sistemi edinmek kimliğin kazanılmasında rol oynayan etkenlerdendir.

Ergenlik döneminde ergenin en önemli doğal çevresi ailesidir. Ancak aile ile çatışmalarının en fazla olduğu dönem de ergenlik dönemidir. Aile içi çatışmalar genellikle 11 yaş civarında başlamakta ve 15-17 yaslarında en yüksek düzeye ulaşmakta, dönemin sonunda ergen çevresi ile tekrar iyi ilişkiler kurabilmektedir.

Marcia’ya göre kimlik dağılması yasayan ergen ne kendine özgü kişisel yanıt bulma ihtiyacı duyar ne de her hangi bir görüşe güçlü bir şekilde bağlanır. Diğer uçta kimlik kazanan genç durur. Kimlik kazanan genç bir mücadele evresinden geçtiğinin farkındadır. Mesleki, politik ve dini konularda bir tür araştırma ve arayış çabası içindedir. Farklı alanlarda belli kararlara varıp bu mücadeleyi anlamlı bir şekilde sonuçlandırır. Moratoryum düzeyindeki gençler bir bunalım dönemindedir. Pek çok kişisel soruya cevap bulma çabası içinde olan bu gençler, arayışlarını çözüm getiremedikleri sorunlarla boğuşarak sürdürürler. Mevcut kimliği benimseyen genç ise herhangi bir mücadele ve bunalım evresinden geçmez. Bunun yerine başkalarının (örneğin anne-babasının) benimsetmeye çalıştığı güçlü değerler ile güçlü bağlar geliştirir. Anne-babasınca uygun olanın kendisi için de uygun olduğunu ifade eder.

Ahlak gelişimi ile ilgili geliştirilen kuramların arasında en bilinenleri Piaget ve Kohlberg’e ait olanlardır. Piaget (1896-1980), çeşitli yaş grubundaki çocuklarla çalışarak herhangi bir durumla karsı karsıya kaldıklarında gösterdikleri ahlaki davranışları araştırmış ve ahlaki gelişim dönemlerini “dışa bağımlı dönem” ve “özerk dönem” olmak üzere iki farklı dönemde tanımlamıştır. Kohlberg’in ahlak gelişimi alanına en önemli katkısı ahlak gelişimini Piaget’in bilişsel gelisim alanında ortaya koyduğu aşamalar üstüne kurmasıdır (Güngör, 2008). Kohlberg’de Piaget gibi kültürel sınırları aşan, doğal olan ve bilişsel temele dayanan ahlak gelişimi evreleri üzerinde durmuştur.

Ergenin toplumsal uyum sürecinde yaşadığı zorluklar şiddetli, sürekli ve kişiliğini engelleyici ise bazı davranış bozuklukları görülebilir. Ergenlik çağı orta ve lise dönemini kapsadığı için davranış bozukluklarının çoğu (özellikle başlangıcı) okula uyum sorunları olarak görülür. Derslere girmeme, okul kurallarına uymama, okulda kavga çıkarma görülebilir.

Ergenliğin başlarındaki büyümenin hızlı oluşu, biyolojik-cinsel değişmeye eşlik eden hormonal salgılar büluğ döneminde ve onu izleyen yıllarda ergenin hem duygularında hem de davranış ve tutumlarında belirgin farklılıklar görülmesine neden olur. Büluğdan (erinlikten) başlayarak ergenin duygularının yoğunluğunda artma olur. Artan duygu ve coşku hâli duygularını dışa vurma ihtiyacı doğurur. Olumsuz duygular el, kol hareketleri, yüz ifadesi ve bağırma gibi sözlü ve sözsüz davranışlarla dışa vurulurken; coşku ve karsı cinse yönelik duygular şiir, öykü yazma, hatıra defteri tutma gibi eylemlerle kâğıda dökülür. Ergenin duygusal tepkileri düzenli değildir. Hem duygular hızla değişir hem de duygularında istikrarsızlık vardır. Aynı olaya kısa aralıklarla gösterdiği tepki farklı olabilir. Neşeli ve mutluyken kısa sürede tamamen farklılaşabilir. Ancak bireysel farklılıklar olduğu da unutulmamalıdır.

Ergenlik döneminde görülen sorunlar; ruhsal, duygusal, sosyal ve cinsel sorunlar olmak üzere dört grupta incelenebilir. Bu dört grupta toplanan sorunlar aslında iç içedir. Bu dönemde ergenin beden sağlığı kadar ruh sağlığı da yerindedir. His ve heyecan hayatı değerli olan ergenin bu durumundan yararlanarak kendini anlamasına ve güven kazanmasına yardım edilmelidir.

Ergenlikte yakın arkadaşların birbirleriyle etkileşimleri, akran grubunda önde gelen üyelerin suçluluk davranışı sergilemeleri diğer üyeleri de etkileyerek suça sürükleyici etki göstermektedir. Ailenin kalabalık olması, ailede kisi basına düşen gelirin azalması, ailenin parçalanması, anne babadan yoksun olma, ailede geçimsizlik ve gerginlik olması, evde kural ve disiplin yokluğu, anne-babanın farklı disiplin anlayışına sahip olmaları ergenin suça sürüklenmesindeki ailesel faktörler arasındadır.

Kızlar için ortalama 10, erkekler için ortalama 12 yaş büluğ öncesi bedensel farklılaşmaların başladığı yaşlardır. Doğru cevap A'dır.

Büluğ (erinlik) çağının dışa vurumu birincil ve ikincil cins özelliklerin gelişimiyle görülür. Birincil cins özellikleri cinsel organlarla ve üremeyle doğrudan ilgilidir. D şıkkında verilen "yumurtalıkların gelişimi" ifadesi birincil cins özelliklerini kapsamaktadır. İkincil cins özellikleri ise cinsleri birbirinden ayıran fakat üremede doğrudan bir rolü bulunmayan cinsiyete özgü bedensel özelliklerdir. Bunlar, regl, kılların büyümesi, ses değişikliği, göğüslerin gelişimidir. Doğru cevap D'dir.

Ergen, bir konunun farklı yönlerini düşünerek onları ayrı ayrı sınayabilir. Buna göre A şıkkı soyut işlemler döneminin bir özelliğidir. Gözlemler yaparak bundan ilkeler çıkarmak, varsayımlarda bulunarak onları denemek ergen düşüncesinin temel özelliklerindendir. Buna göre B şıkkı da soyut işlemler döneminin bir özelliğidir. Ergenin soyut sözcükleri kullanma ve anlama becerisi gelişmiş, felsefe, din, siyaset ve ahlak gibi soyut konularda akıl yürütmeye başlamıştır. Buna göre C şıkkı da soyut işlemler döneminin bir özelliğidir. Olayların görünüşüne göre karar vermek yerine onların arkasındaki nedenleri anlamaya çalışır. Buna göre D şıkkı da soyut işlemler döneminin bir özelliğidir. Ergen düşüncesi daha esnektir. Bir problemin farklı çözümleri olabileceğini düşünür. Buna göre E şıkkında yer alan "bir problemin tek bir çözümünün olduğunu düşünme" soyut işlemler döneminin bir özelliği değildir. Doğru cevap E'dir.

Piaget’e göre, ergen benmerkezciliği, bireyin iş yaşamına ve dolayısıyla yetişkin dünyasına girip sorumluluklar alması ile azalmakta ve bir süre sonra da yok olmaktadır.

James Marcia, Erikson’un psikososyal gelişim kuramı üzerine önemli araştırmalar yapmış ve insanların kimlik kriziyle baş etmesinin belli başlı dört yolunu tanımlamıştır. Bunlar, kimlik kazanımı, moratoryum, mevcut kimliği benimseme ve kimlik dağımasıdır. Kimlik bunalımı ise, genel olarak ergenlik ve gençlik yıllarında değişik yoğunluklarda yaşanan kimlik oluşumu sancılarını ifade eder. Bunlardan moratoryum kategorisi, kimlik krizleri boyunca yoğun kaygı yaşayan ancak kişisel değerleri ya da bir kariyer seçimi konusunda bir karar almayan kişileri kapsar. Doğru cevap B'dir.

Çocuklar ergenliğe ulaştıklarında ebeveynler ile çatışma yaşayabilirler. Olası çatışma alanları arasında giyim, arkadaş seçimi, eğitim, gelecek planları, madde kullanımı, saç stilleri ve yeme alışkanlıkları mevcuttur. Buna göre ahlak kuralları ergenlerin ebeyenler ile çatışma yaşadıkları alanlardan biri değildir. Doğru cevap E'dir.

Bu aşamada, önemli olan başkalarını memnun edecek davranışlarda bulunmak değil, yerleşmiş kurallar ve sosyal düzeni korumaktır. Doğru davranış görevini yapmak, otoriteye saygı göstermek, kural ve yasalara uymaktır. Kurulu düzen eleştirilmeden kabul edilir. Ahlaki eylemler toplumun bir bütün olarak daha geniş sosyal kümeleri tarafından tanımlanan eylemlerdir. Ergen onayladığı görevleri yerine getirmek ve aykırı durumlar dışında yasalara uymak durumundadır. Buna göre A, B, C ve D şıklarında verilen ifadeler bu aşamada yer alır. E şıkkında verilen ifade ise, "İyi çocuk yönelimi" olarak adlandırılan 3. aşamada yer alan bir eylemdir. Doğru cevap E'dir.

Haz, bir güdünün doyumu sağlandığında ya da bir amaca varıldığında yaşanan duygudur. Haz, bireye mutluluk ve rahatlık verir. İhtiyaçların doyumundan kaynaklanan bu duygu insanı sevindiren duygular olarak tanımlanır. Doğru cevap C'dir.

Ergenlik döneminde yaşanan duygusal özellikler; Duyguların yoğunluğunda artış, duygulardaki istikrarsızlık, karşı cinse ilgi, sürekli hayal kurma, yalnız kalma isteği, ders çalışmaya karşı ilgisizlik olarak sıralanabilir. Buna göre verilen şıklardan hepsi ergenlik döneminde yaşanan duygusal özelliklerdendir. Doğru cevap E'dir.

Depresyon, duygularda güvensizlik, karamsarlık ve çöküntünün oluşmasını, düşünce ve hareketlerdeki yavaşlamayı anlatan ruhsal bir rahatsızlık durumudur. Doğru cevap A'dır.