İnsan Davranışı ve Sosyal Çevreye Giriş ve Temel Kavramlar

Yaşam boyu gelişim; bir bireyin doğum öncesinden başlayarak bebeklik, çocukluk, ergenlik, yetişkinlik, yaşlılık ve ölüm ve yas evrelerini içine alan geniş bir bakış açısıdır.

Yaşam boyu gelişim bakış açısı sosyal hizmetin de dâhil olduğu birçok disiplinin konusu ve çalışma alanıdır. Bu bakış açısının içinde bulundurduğu özellikler nedeniyle de çok disiplinli olması kaçınılmazdır ve gereklidir. Psikoloji, sosyoloji, antropoloji ve tıp alanındaki çalışmalar da yaşam boyu gelişim bakış açısını çalışır ve bu konu üzerinde araştırmalar gerçekleştirir.

Sistem; bütüncül, birbirinden bağımsız organize birimlerden oluşan, diğer sistemlerle etkileşimde olan, birbirlerini etkileyen ve tanımlanabilen çevre olarak tanımlanabilir. Benzer şekilde insanın sosyal çevresi de dâhil, etkileşimde olduğu birçok daha geniş üst sistem vardır. İçinde bulunulan aile sistemi, okul sistemi, mahalle veya il sistemi ve daha genel olarak ülke sistemi; kişinin etkilendiği ve aynı zamanda etkilediği sistemlerden oluşur. Sosyal hizmet için ise sistem teorisi; müracaatçının içinde işlev gösterdiği tüm sistemlerin incelenmesi anlamına gelir. 

Bir sistemin yok olma eğilimine entropi denilmektedir. Buna karşı olarak da sistemin gelişme ve büyüme yönündeki eğilimi ise negatif entropi olarak ifade edilir.

Bütüncüllük ise sistem içindeki tüm bileşenlerin katkısının, ayrı ayrı olarak bileşenlerin getireceği katkıdan daha büyük olmasıdır. Başka bir deyişle sistemin bütünü; sistemin ayrı ayrı parçalarının toplamından daha büyük bir yapıyı oluşturur. Biraz açıklamak gerekirse bir bütün olarak ailenin ortak göstereceği çaba; bir ailenin üyelerinin bireysel olarak gösterdikleri çabaların toplamından daha etkili olacaktır.

Bu yaklaşım sistem teorisinin bir alt parçası olarak görülebilir. En basit ifadeyle ekolojik sistem yaklaşımı bireyi incelerken onun çevresine odaklanır. Bu kuram insan davranışının anlaşılması için kritik bir öneme sahip olan “çevresi içinde birey” kavramı ile bütünlük göstermektedir. Genel olarak bu kavram sosyal hizmetin de uygulamalarında temel aldığı kavramlardan biridir. Birey, sürekli olarak çevresinde bulunan sistemler ile etkileşim hâlindedir ve bu çevresindeki sistemlerin doğası bireyi ve davranışlarını da şekillendirmektedir. Bireyin çevresindeki çeşitli sistemlerle olan etkileşiminin işlevsel hâle getirilmesi ve geliştirilmesi de sosyal hizmet uygulamalarının amaçlarından biridir. Birey, mutlaka çevresinin özelliklerine göre değerlendirilmelidir.

Karşılılıklı bağımlılık kavramı ile anlatılmak istenen ise kişinin yaşamını işlevsel ve etkili devam ettirebilmek için diğer insanlarla kurduğu bağ ve sorumluluklardır. Birey olarak insanın hayatını insanlardan izole ve tek başına yaşaması imkânsız olduğundan hayatta kalabilmek ve iyilik halini devam ettirebilmek için diğer insanlara ve sistemlere ihtiyaç duyar. Karşılıklı bağımlılık da tam olarak buna karşılık gelir.

Ekolojik yaklaşımda dinamik ve aktif etkileşimler söz konusudur. Odak nokta kişinin aktif olarak katılım gösterdiği çevredir. Bunun yanında sistem teorisi daha geniş bir bakış açısı sunar ve daha mekanik denilebilecek sistemlere odaklanır. Sistem teorisi daha geniş bir bakış açısından baktığı için örneğin tüm bir ailenin işlevselliğini inceleyebilir. Ekolojik yaklaşım ise “çevresi içinde birey” ilkesine göre hareket eder. Ekolojik yaklaşım, çevresi ve bireyin karşılaştığı alanlara odaklanır. Sistem teorisi ise alt sistemler ile veya sistemlerin sınırlarına odaklanır. Ayrıca sistemin denge durumunda kalmasına odaklanmıştır. Bazı teorisyenlere göre ekolojik yaklaşım, sistem teorisinin daha dar kapsamlı ve çevreye odaklanan bir alt başlığı olarak da görülebilir.

Bastırma, inkâr, gerileme, yansıtma ve rasyonalizasyon psikanalitik kuram tarafından kabul edilen savunma mekanizmalarındandır.

Psikoseksüel gelişimin beş aşaması şunlardır:Psikoseksüel gelişimin beş aşaması şunlardır:• Oral Dönem (0-1 Yaş)• Anal Dönem (1-3 Yaş)• Fallik Dönem (3-6 Yaş)• Örtülü Dönem (6-13 Yaş)• Genital Dönem (13 Yaş ve Sonrası)

Psikososyal gelişim aşamaları şunlardır:
• Güvene karşı güvensizlik (0-1 Yaş)
• Özerkliğe karşı utanç ve şüphe (2-3 Yaş)
• Girişimciliğe karşı suçluluk (3-5 Yaş)
• Beceriye karşı yetersizlik (6-11 Yaş)
• Kimliğe karşı kimlik karmaşası (11-20 Yaş)
• Yakınlığa karşı yalnızlık-izolasyon (Genç Yetişkinlik)
• Üretkenliğe karşı durgunluk (Yetişkinlik)
• Benlik bütünlüğüne karşı umutsuzluk (Yaşlılık)

Piaget ayrıca dünyayı anlamak için dört dönemden geçtiğimizi savunmuştur. Her bir dönem birbirinden farklı dünyayı anlama yollarına göre şekillenir. Bu dönemler şunlardır:

• Duyumotor Dönem (0-2 Yaş)

• İşlem Öncesi Dönem (2-7 Yaş)

• Somut İşlemler Dönemi (7-11 Yaş)

• Soyut İşlemler Dönemi (11-15 Yaş)

İşlem Öncesi Dönem (2-7 Yaş): Duyumotor dönemine göre düşünce süreçleri daha soyut ve mantıksal seviyeye çıkmaya başlar. Bu dönemde çocuk artık dünyayı sözcüklerle, resimlerle ve imgelerle algılamaya başlar. Çocuğun dünyası hâlâ oldukça somut ve fiziksel olarak algısal olsa da sorun çözme ve nesneleri hatırlama becerisi gelişmeye başlar. Çocuğun düşünce yapısı sembolik anlatımlarla gelişmeye başlar. Sözcüklerin kullanımı sembolik anlatıma iyi bir örnektir.

Kohlberg, ahlaki gelişim teorisini geliştirirken kişilerin eylemlerine değil nasıl düşündüklerine ve etik anlayışlarına odaklanmıştır. Teori üç seviye ve altı alt aşamadan oluşmaktadır.

1. Gelenek Öncesi Seviye
Aşama 1: Ceza ve İtaat
Aşama 2: Araçsal İlişkiler

2. Geleneksel Seviye
Aşama 3: Kişilerarası Uyum
Aşama 4: Kanun ve Düzen

3. Gelenek Sonrası Seviye
Aşama 5: Sosyal Sözleşme
Aşama 6: Evrensel Ahlak İlkeleri

Kohlberge göre gelenek sonrası seviyede gerçek ahlak ortaya çıkmış olur. Artık ahlaki düşünce ve eylemler diğer insanların ne söylediğinden bağımsız bir hal alır. Bu seviyede artık birey otorite, kurallar ve yasalar konusunda eleştirel düşünmeye başlar. Kendi doğru ve yanlışlarını şekillendirmeye başlar. Birey artık özgür düşünebilen bir insandır.

Sosyal hizmet eğitimi alarak sosyal hizmet uzmanı olarak alanda çalışabilecek yeterlilikte olması beklenen kişilerde sosyal hizmet kuramları bilgisi, insani gelişim ve sosyal çevre bilgisi, iletişim becerileri, farklı müracaatçı gruplarıyla sosyal hizmet uygulaması bilgi ve becerisi, sosyal hizmet uygulamaları ekseninde eleştirel düşünebilme ve analiz edebilme becerisi olması gerekmektedir.

Sosyal Hizmet Eğitimi Konseyi (CSWE) 2001 yılında sosyal hizmet eğitim politikaları ve standartlarını belirlemiştir ve bu standartlar içinde insan davranışı ve sosyal çevrenin de önemini ortaya koymuştur. Konseye göre sosyal hizmet eğitim programları; insan davranışı ve sosyal çevre arasındaki karşılıklı ilişkiye dair bilgi sunmalıdır. Sosyal hizmet eğitiminde yaşam boyu devam eden biyolojik, sosyolojik, kültürel, psikolojik ve spritüel gelişim; insanların içinde yaşadıkları sosyal çevrelerin farklılığı ve bu sosyal çevrelerin insanların hayatlarını ne şekilde etkilediği konusunda teorik ve uygulamaya aktarılabilecek bilgi verilmelidir.

“Biliş” kavramı; bir bilgiyi almak, işlemek ve gerektiği yerde kullanmak becerisi anlamına gelmektedir.

Freud’un psikoseksüel gelişim teorisinin insan gelişimini açıklamada yetersiz olduğunu düşünen Erik Erikson, psikoseksüel gelişimin karşıtı olarak sekiz psikososyal gelişim aşamalarını ortaya koymuştur. Erikson, yaş dönemlerine bağlı olarak yaşanan krizlere ve bunların sağlıklı çözümlerine odaklanmıştır.

Yansıtma davranışında ise kişi kendisine ait olan ve kabul edilebilir olamayacak davranışları karşısındaki insana atfeder. Sürekli eşini aldatma isteği duyan bir kişi, eşini kendisini aldatmakla suçlarsa yansıtma yapmış olacaktır.