Öğretim Gereçlerinin Gelişltirilmesi ve Değerlendirilmesi: Ders Kitabı

Ders kitapları değerlendirirken yapılması gereken en önemli şey, öğretimin yapıldığı ortamın yapısını ve prensiplerini, öğrencilerin amaç ve ihtiyaçlarını belirlemektir. Öğretim materyalleri arasında en çok kullanılan ders aracı şüphesiz ders kitabıdır. Ders kitapları genellikle tecrübeli ve konunun uzmanı kişiler tarafından yazılmışlardır. Basılmadan önce eğitim öğretim ortamlarında da test edilen ders kitapları, eğer öğrencilerin ihtiyaçları ve amaçları doğrultusunda seçilir ve kullanılırlarsa öğretmene iyi hizmet eder. Amaçlarını iyi belirlemiş öğretmenler ders kitaplarının kölesi olmak yerine onları kendilerine hizmet eder konuma sokarlar. Aksi takdirde amaçları kitapların belirlemesine izin veren öğretmenler kendilerini onların kölesi olmaktan kurtaramazlar; 5.üniteyi bitirmek, 15. sayfadaki alıştırmayı yapmak gibi amaçları olan öğretmenlerin ders kitaplarının kölesi haline geldikleri söylenebilir.

Evet vardır. Ders kitaplarını değerlendirme süreci etkili kullanıldığı takdirde, öğretmene pek çok fayda sağlayabilir. Her öğretme ortamında dil öğrenimi ve öğretiminin nasıl yapılması gerektiğiyle ilgili birtakım varsayımlar vardır. Dolayısıyla bir ders kitabını değerlendirirken öğretmenlerin öncelikle dil öğrenimi ve öğretimiyle ilgili kendi varsayımlarını belirlemesi, kendi sınıf içi uygulamalarına, davranışlarına bir kez daha dönüp bakması gerekmektedir. Hutchinson’un (1987) da belirttiği gibi ders kitabı değerlendirirken öğretmenler aynı zamanda kendilerini ve birbirlerini bilgilendirme ve farkına varma ya da vardırma süreçlerinin de içinde bulunurlar. Bu sayede sınıfta olup bitenleri daha iyi inceleyebilir hatta bazen yaptıklarının inançlarıyla çeliştiğini bile bulabilirler. Yani, materyal değerlendirirken öğretmenler yansıtma yaklaşımını kullanarak teorik bilgileri ve uygulamalarının ne derece örtüştüğünü bir kez daha düşünme fırsatı bulurlar.

Evet, kitap değerlendirme süreci bu katkıyı sağlar. Kitap değerlendirme süreci öğretmenleri önceliklerini belirlemek zorunda bırakır. Değerlendirilen kitapların birbirleriyle çelişen yönleri olma olasılığı çok olasıdır. Bir kitabın içeriği daha cazip görünürken bir diğerlerinin alıştırmaları kullanılan metoda daha uygun hazırlanmış olabilir. Bu yüzden öğretmenler hangi ölçütlerin kendileri için daha önemli olduğunu belirlemek zorundadırlar.

Materyal değerlendirme öğretmenin materyalin yapısına, amaçlarına, kullanımına farklı bir gözle bakmasını gerektirdiğinden profesyonel gelişimleri için oldukça faydalıdır. Bu sebeple öğretmen yetiştirme programlarında da hem onların dil öğrenimi ve öğretimiyle ilgili varsayımları inanç, tutum ve bakış açılarını gözden geçirme ve değerlendirme, hem de farklı bakış açıları kazandırabilmek ve var olan materyallerle tanışıklığına yardımcı olmak amacıyla önemli bir yere sahiptir.

Ders kitabı değerlendirmenin öğretmen açısından faydaları;

• sınıfta olup bitenlerin daha iyi farkına varırlar,
• teorik bilgileri ve uygulamalarının ne derece örtüştüğünü düşünürler,
• önceliklerini belirlerler,
• profesyonel gelişimlerinde farklı bakış açıları kazanıp, diğer materyallerle tanışırlar.

Materyal değerlendirilirken göz önünde bulundurulması gereken en önemli ölçütlerinden birisi ders kitabının içeriğinin öğrencilerin bilişsel gelişimine ve kişisel ilgi alanlarına uygun olup olmadığıdır. Artık, hepimiz biliyoruz ki kitabın içerdiği konular öğrencilerin ilgi alanlarına hitap ettiği ölçüde onları motive edebilir ve anlam kazanır.

Öğrenciler, öğrenim hayatları boyunca yaşantıları doğrultusunda dil öğrenmeye karşı bazı tutum ve duygular geliştirirler. Ders kitaplarının bu tutum ve değer yargılarına, onların duygularına ne derece hitap ettiği de öğrencilerin ilgisini çekmede oldukça önemlidir. Ders kitabının içeriği öğrencileri duygusal boyutta da ne kadar yakalayabilirse öğrenmeyi de aynı oranda zenginleştirip güçlendirebilir. Ergenlik döneminde olan bir öğrenci grubumuzla yaşlılığın sorunlarını anlatan bir okuma parçası kullanmak yerine, gençler ve yaşlılar arasındaki çatışmalarının sebeplerini açıklayan bir okuma parçası kullanmak, onlara daha cazip gelecek ve hatta anlamalarını ve öğrenmelerini kolaylaştıracaktır.

Öğrencilerin anlamakta zorlanmayacağı basit bir dil kullanılarak hazırlanmış ve motive edici bir içerik, gerek ders sırasında, gerekse kendi başına kaldığında öğrenciye rehberlik de yaparak çalışmak istediği bir konuyu kolaylıkla bulmasına yardımcı olur.

Bir ders kitabının seçiminde ve değerlendirilmesinde en önce gelen özellik olan içeriğin güncel bilgilerden oluşması, günlük yaşamla bağının kurulması gerekmektedir.

Öğrencileri bilinenden bilinmeyene, basitten karmaşığa, somuttan soyuta doğru yönlendirilmesi gereken içeriğin, kendi içinde tutarlı da olması gerekir. İçeriğin uygunluğuna karar verirken yapılması gereken içerikteki konuların sırası, farklı bölümlerin ünitelere, alt başlıklara anlamlı bir şekilde bölünüp bölünmediği, konuların bir devamlılık takip edip etmediği, daha önceki ve daha sonraki bölümlerle arasında bağlantı olup olmadığı, öğrencilerin yeni konulara yeni etkinlik ve görevlere nasıl yönlendirildiği düşünülmesi gereken konulardır.

Ders kitapları tüm okuldaki eğitimi ve etkinlikleri yüzde 75-90 oranında etkiler. İyi hazırlanmış organize bir kitap öğrenci tecrübesiyle uzman bilgisi arasındaki boşluğu doldurarak öğrencinin dünya bilgisini zenginleştirir.

Ders kitabında kullanılan dilin doğru, doğal, güncel ve standart İngilizce olması gerekmektedir. Kullanılan kelime ve gramer yapıları öğrencilerin seviyesine göre kontrol edilirken aynı zamanda otantikliğini kaybetmemelidir.

Ders kitaplarında noktalama işaretlerini doğru kullanarak, öğrenciye konuyu anlamada yardımcı olunmalıdır.

Konuyla ilgili kavramlar doğru kullanılmalı, öğrenciyi iyi yönlendirmelidir. Verilen açıklamalarda ne denilmek istendiğini ya da yapılacak etkinliklerde kendisinden beklenenin ne olduğunu anlamada öğrenci kitapta kullanılan dilden kaynaklanan herhangi bir zorluk yaşamamalıdır. Seçilen kavram ve kelimeler, tüm okuma, dinleme, konuşma ve yazma etkinlikleri, öğrencinin gerek bilişsel ve zihinsel, gerekse yabancı dildeki yeterlilik düzeylerine uygun olarak ayarlanmalıdır. Çocuğun kelime hazinesini geliştirmek amaç olarak kullanılmalıdır; fakat çok fazla bilinmeyen kelimelerle dolu bir okuma ya da dinleme parçasını anlamasını da bekleyemeyiz.

Öğrencilerin duygu ve düşüncelerine, onların ihtiyaçlarına cevap veren kitaplar hiç şüphe yok ki onları öğrenmeye motive edecektir.

Sınıf içi etkileşimin ve kullanılan ve öğrenilen dilin tüm dünyada kullanılan ve gerçek bir dil olması gerekmektedir. Biz gerçek hayatta kitaptaki hayali karakterler hakkında konuşmayız. Öğrencilere de kendileri hakkında, onları ilgilendiren diğer gerçek insanlar, olaylar hakkında konuşabilmeleri, tartışabilmeleri için fırsat tanıyan ders kitapları, şüphesiz öğrenmeye çok katkı sağlayacaktır.

Ders kitabı değerlendirirken göz önünde bulundurulması gereken en önemli ölçütlerden biri de kitabın öğrenci seviyesine uygun olup olmadığı ve ihtiyaca cevap verip vermeyeceğidir.

Öğrencinin ihtiyaçlarının sadece dille sınırlı kalmadığı ve entelektüel ve duygusal ihtiyaçlarının da olduğudur. Dil öğrenmek zaten oldukça zor ve emek isteyen bir uğraştır; öğrenciler de bu süreç içerisinde bol bol cesaretlendirilmek ve motive edilmek isterler. Bu, daha çok öğretmenin yapması gereken bir şey olsa da, ders kitapları da bu konuda öğretmene yardımcı olabilirler. Entelektüel boyutta öğrenciyi motive edecek, onun ilgisini çekebilecek, kişisel olarak da ona hitap edebilecek bir ders kitabı, hem öğrenceye hem de öğretmene çok yardımcı olur.

Ders kitabının kullanıldığı öğrenci grubumuzun yaşı kitapta sunulan her tür konuyu, hatta etkinlik türünü bile etkileyecektir. Küçük yaş grubu öğrencilerimizle savaşın politik sebeplerini açıklayan bir okuma parçası kullanamayacağımız gibi, her çeşit oyunu da yetişkin öğrenci grubumuza oynatamayabiliriz.

Yaşa bağlı olarak değişen ve ders kitaplarının seçiminde ve değerlendirilmesinde önem kazanan bir diğer etken de kitapların öğrencilerin öğrenme stillerine uygun olup olmadığıdır. Öğrenme stilleri yetişkin bir öğrenci grubunda oldukça çeşitlilik göstermekteyken, hepimizin de bildiği gibi çocuklar kinestetik öğrencilerdir; yani bizzat yaparak, dokunarak, yaşayarak öğrenirler; kullanılan materyalin yalnızca sözel olarak açıklanması onlara yetmez, görsel olarak da anlatılması gerekir. Onlar için hikâyeyi anlatan bir resim en az hikâyenin kendisi kadar önem taşır.

Öğrencilerin hangi İngilizce seviyesinde bulunduklarını önceden bilmek, kitap değerlendirirken göz önüne almamız gereken önemli ölçütlerden bir diğeridir. Kitaplar bu konuda bize genellikle en ön ya da arka sayfasında açıklayıcı bilgi verseler de değerlendirme ölçütleri kurumdan kuruma, kişiden kişiye değişebileceği için bu konuda en iyi karar verebilecek kişiler öğrencilerini en yakından tanıyan öğretmenlerin kendileridir.

Bir okuyucunun geçmiş bilgileriyle yeni öğreneceği bir konuyu anlaması arasındaki yakın ilişki artık herkes tarafından bilinmektedir. Bir konu hakkında zaten ön bilgisi olan bir öğrencinin bir konuyu ön bilgisi olmayana oranla çok daha iyi algılaması ve başarılı olması kaçınılmazdır. Bu nedenle ders kitabı değerlendirmede göze alınması gereken bir diğer nokta da kitabın öğrencilerin bilgi düzeylerine ne derece uygun olduğu ve onları yeni konuya hazırlamada ne derece başarılı olduğudur.

Ders kitaplarını format açısından incelediğimizde kitabın içinde kullanılan her bir öğenin - cümleler, paragraflar, başlıklar, resimler, tablolar gibi- tek başına ve tüm öğelerin birlikte nasıl organize edildiğine bakmamız gerekir. Bu organizasyonun kitabı anlamaya, dolayısıyla öğrenmeye çok büyük etkisi vardır. İyi desenlenmiş bir kitapta neler olup bittiğini, kitabın amacını ve türünü bir bakışta anlayabiliriz.

Ders kitabının öğrenciler açısından öncelikli olarak görsel bir çekiciliği olması gerekir ki onları motive edebilsin. Sayfaları çok karmaşık ya da cazip olmayan kitaplar, içinde kullanılan resim ve çizimler gibi görsel materyallerin çok az ya da aşırı boyutta kullanıldığı kitaplar, öğrenciyi motive edemeyecektir. Görsel materyallerin anlatılan içeriğe uygun olması, onu açıklayıcı ya da örneklendirici olması gerekmektedir. Öğrenciler için fazla çocukça ya da fazla kültürel öğeler içeren kitaplar da onlara cazip gelmeyecek ve materyalin öncelikli amacını arka plana itecektir. Öğrenci kitabı sınıf dışında kullanmak istediğinde de tabloları, resimleri ya da açıklamaları anlamada herhangi bir zorluk yaşamamalıdır.

Kitapta kullanılan tüm öğeler birbirleriyle bir bütünlük oluşturmalı, amacı ve yararı olamayan hiçbir öğe -yazı, resim, alıştırma gibi- kullanılmamalıdır. Karmaşadan ve gereksiz ayrıntıdan kaçınılması ve her sayfanın kendi içinde tutarlı ve bir bütün olması gerekmektedir. Vurgulanması gereken önemli noktalara dikkat çekilmesi gerekmektedir. Bunu yaparken de aşırıya gidilmemesi, tutarlı olunması şarttır; aksi takdirde vurgulanacak noktaların herhangi bir değeri kalmaz. Kullanılan yazı karakterinin ve boyutunun bile metnin bütünlüğü ve içindeki diğer öğelerle uyumlu olması gerekmektedir. Daha küçük yaş grubu için hazırlanmış ders kitaplarında dikkatlerini çekebilmek ve kullanımı kolaylaştırmak amacıyla daha büyük yazı karakterleri kullanılmalıdır.

Kitapta kullanılan başlıklar da öğrenmeye katkı sağlayan öğelerdir. Başlıklar, özellikle çok net olmayan çizim ya da resimleri veya tanıdık olmayan nesneleri tanımlamada kullanıldığı takdirde çok faydalıdır; başlıksız bir resim okuyucu için bir sır olarak kalabilir. Başlığın anlatılan metni aynen ya da farklı bir şekilde tekrar ettiği başlıklar ile metnin arasındaki ilişkinin daha güçlü olduğu, yani tekrar başlıklarının daha etkili olduğu savunulmaktadır.

Öğrenciler bir kitabı kullanırken içeriğinde ne kadar yararlı bilgi olduğundan çok fiziksel yapı ve görüntüsünün kendileri için ne kadar cazip olduğuyla ilgilenirler. Günümüzde gelişen teknoloji sayesinde daha çok ufukları açılan öğrencilerin özellikle de materyallerdeki görsellik konusunda beklentileri oldukça yüksektir. Yöntem açısından ne kadar iyi olursa olsun sıkıcı, görsel materyal kullanılmayan ya da karmaşık bir düzene sahip olan bir kitap öğrencilerde ilgi uyandırmaz. Fakat unutulmaması gerekir ki çekicilik durumdan duruma ve kişiden kişiye değişen bir kavramdır; birisine ilginç ve çekici gelen bir diğerine gelmeyebilir.

İyi desenlenmiş bir kitap kullanıcının dikkatini hemen çeker ve ondan daha da fazlasını okumak isteğinin doğmasına yardımcı olur. Öğrenciden yapması beklenen şey ve onun önemini, diğer bölümlerle ilgisini kavramasına yardımcı olur. Öğrencinin ilgisini çekecek bir materyal onun öğrenmek istediği ve kendisini onunla bütünleştirebileceği bir materyal olacaktır.

Sıkıcı bir parçanın okuyucuyu motive etmemesi ya da okumayı yarım bırakması sonucu kaçınılmazdır. Çekicilik daha önce de belirttiğimiz gibi kişiye göre değişen göreceli bir kavram olmakla birlikte, bazı konuların -ölüm, spor, sinema, moda (çocuklar için oyuncaklar, çizgi filmler, oyunlar) gibi- herkesin ilgisini çekme olasılığı oldukça yüksektir. Chambliss ve Calfree (1998)’e göre dramatik fiiller, kişi zamirleri, karakter özleştirmesi, hızlı aksiyonlar, somut ayrıntılar ve yenilik, okuyucuların ilgisini çeken ve hatırlamasını kolaylaştıran öğelerdir. Hikâyeler genellikle tanımlayıcı metinlerden daha ilgi çekicidir çünkü karakterlerle kendimizi özleştirebiliriz. Sıra dışı olaylar ve sürpriz sonuçlar da okuyucuyu her zaman kendisine bağlar.

Öğretici araçların çekici olabilmesi için öncelikli olarak rahatlıkla algılanabilmeleri gerekir. Çok küçük yazı karakteriyle hazırlanmış okuma parçaları öğrencinin motivasyonunu doğrudan etkileyebileceği gibi sayfaya sığmayan bir resim de aynı derecede cazip değildir. Daha önce de bahsedildiği gibi kitapta kullanılan renklendirme de öğrencinin ilgisini çekmeli, öğrenmeye yardımcı olmalıdır. Parlak ve canlı renkler, soluk ya da karmaşık renklerden her zaman için daha uygundur.

Ders kitapları öğrenciye sınıf dışında da rehberlik etmelidir;

• Eğitimin amacı öğrencilerin dünya görüşüne katkıda bulunmaktır.
• Ders kitabın hem öğrenci, hem de öğretmen için bir “fikir bankası” olmalıdır.
• Ders kitabı öğrenciyi gerçek hayata hazırlayarak ona otonomi kazandırmayı amaçlamalıdır.

Kitabın, kullanılan kağıdın, cildin ve kapağın kalitesi, ağırlık ve boyutu kitabın sağlamlığını ve kullanım kolaylığını belirler. Öğrencilerin okula tek bir dersin kitabını taşımayacağı göz önüne alınması ve hazırlanan kitapların her hangi bir fiziksel soruna yol açmayacak şekilde tasarlanması gerekir. Öğrenciler kitabı kullanırken herhangi bir pratik sorunla karşılaşmamalıdır. Belirlenen ölçütler, öğrenci grubunun yaşına ve fiziki gelişimine uygun olarak şekillenecektir. Çok kalın, ağır ve kocaman bir kitaba henüz gelişmekte olan 5-6 yaş grubu çocukların rahatlıkla hakim olabilmesini bekleyemeyiz.

Öğretmen kitabı, öğretmene ders öncesi hazırlık, planlama ve ders kitabını en etkili biçimde nasıl kullanılması gerektiğini gösteren bir kılavuzdur. Öğretmene öneri ve tavsiyelerde bulunma amacıyla hazırlamıştır; asla sorgulanmadan izlenecek birtakım emirler zinciri gibi algılanmamalıdır. Öğretmene düşen görev, kendisinin tercih ettiği ve benimsediği rolle kitapta kendisine sunulan rolün ne derece örtüştüğünü belirlemektir. Bazı öğretmen kitapları deneyimli öğretmenleri göz önünde bulundurarak çok fazla belirleyici ya da açıklayıcı olma gereğini hissetmezler. Öğretmen kitabının öğretmenin rolünü çok belirleyici ve sınırlayıcı olmaması beklenirken aynı zamanda öğrenci kitabıyla aynı anda kullanımın pratik olması, görsel olarak takibinin zor olmaması ve öğretmene çok fazla iş çıkarıcı değil, işini kolaylaştırıcı olması gerekir. Son zamanlarda öğrenci kitabının hemen karşısına hazırlanan açıklamaların kullanımı öğretmen için oldukça pratiktir.

İyi hazırlanmış bir öğretmen kitabı öğretmene aşağıdaki yararları sağlar

• Planlamada hangi etkinliklere ne kadar süre yer verilmesi gerektiğine yardımcı olur.
• Dersi amaçları doğrultusunda dağılmadan işlenmesine yardımcı olur.
• Ders kitabını öğrencilere nasıl daha verimli bir şekilde kullanılacağına dair bilgi verir.
• Öğrencileri motive etmek için öğretmene yol gösterir.
• Derste kullanılacak araç - gereç hakkında öğretmene yol gösterir.
• Sınıfta disiplinin korunmasında öğretmene katkı sağlar.
• Değerlendirmede öğretmene doğrudan sorularla ya da fikir vererek yardımcı olur.

Öğrencilerin hedef davranışları kalıcı hale getirebilmeleri, öğrendikleri konuları tekrar edebildikleri, anlaşılmayan noktaları farklı örnek ve etkinliklerle anlayabildikleri alıştırma kitapları öğrenmenin pekiştirilmesi için oldukça yararlı ve gereklidir.

Alıştırma kitabının öğrenciye ders öncesi, ders sırası ve ders sonrası çalışmalarına yön verme amacıyla hazırlanmalıdır. Öğrenciye sadece derste anlatılan konuları tekrar amacıyla değil de neyi, ne zaman ve nasıl öğrenebileceklerine, öğrenmeyi nasıl kalıcı hale dönüştürebileceklerine, bir konunun önemine ve onlara kazandırdıklarına dikkat çekebilen alıştırma kitapları öğrencilere iyi rehberlik yaparlar. Alıştırma kitabının ders kitabıyla paralel hazırlanması beklenirken aynı zamanda ona farklı boyutlar da kazandıran, öğrencilere farklı bakış açıları tanıtan, sadece sorulardan oluşan aktiviteler yerine değişik oyun, etkinlik ve projeleri de kapsayan materyaller olması gerekmektedir.