OKULÖNCESİ DÖNEM ÇOCUKLARININ İLKÖĞRETİME HAZIR BULUNUŞLUK DURUMLARINI DEĞERLENDİRME YÖNTEMLERİ

 Gözlem; bir olayı, bir durumu ya da bireyi içinde bulunduğu ortam ya da sürece karışmadan belli bir amaç doğrultusunda, sistematik olarak izlemektir. Gözlem bilgileri çocuğu tanıma ve onunla ilgili kararlar vermede bize yardımcı olur. Gözlem yoluyla hem grubun genel gelişmesini hem de çocukların tek tek gelişmesini görmek olanaklıdır. Okulöncesi dönemde gözlem çocuk hakkında bilgi toplama bakımından son derece önemlidir. Çünkü gözlem;  Çocuktaki her türlü gelişmeyi görmemizi sağlar.  Çocuğu fiziksel, zihinsel, duygusal ve sosyal gelişim alanları ile dil ve özbakım becerilerinin gelişimi açısından izleme olanak verir.  Okulöncesi dönemdeki her çocuk için uygulanabilir.  Öğretmenin çoğu kez ayrı bir zaman ayırmasını gerektirmeyebilir. Eğitim ortamında ve süreç içinde istenen zamanlarda yapılabilir. Özellikle çocukların okula hazır bulunuşluklarını değerlendirmede, yapılan planlı ve sistematik gözlemlerin kritik önemi vardır. Çocukların ilköğretime temel oluşturan bilgi, beceri ve tutumlara ne kadar sahip oldukları ya da hangi yönlerden eksikleri bulunduğu gözlem kayıtları incelenerek ve bu kayıtlardaki bilgileri diğer yöntem ve araçlarla toplanan kayıtlardaki bilgilerle bütünleştirilerek daha kolay ve kararlı bir biçimde değerlendirilebilir. Okulöncesi eğitim kurumlarında yapılan gözlemler, rastlantısal ve planlı gözlem olmak üzere iki grupta ele alınabilir. Rastlantısal gözlem; önceden planlanmamış, herhangi bir ortam ya da zamanda öğretmenin bir çocuğa odaklanması ile ortaya çıkar. Bu tip gözlemler; sınıfta yapılan çalışmalar ya da oyunlar sırasında doğal biçimde gerçekleşir. Herhangi bir ön hazırlık olmadan, çocuğun doğal ortamında yapılan bu tip gözlemler çocuğun kendisini yansıttığı bir ayna gibi düşünülebilir. Mekânı, nesnesi, zamanı ya da amacı önceden belirlenerek yapılan gözlemler planlı gözlemdir. Planlı gözlem öğretmenin çocukla ilgili olan bazı özel bilgileri toplamasına yardımcı olur. Planlı gözlem belirli bir çocuk ya da belirli bir grup içindeki çocukların, yine belirli davranışlarını gözlemek amacıyla yapılan gözlemdir. Belirlenmiş amaçları ve yapılmış bir planı vardır.

Bir davranışın ya da bu davranışın belli bir yönünün değişik zamanlarda gözlenmesi ve sonuçların kaydedilmesi ya da çocuğun özel yaşamında önemli olan bir olayın gözlenerek kaydedilmesidir. işlevsel bir anekdot kaydı tutulabilmesi için çocuğun gelişimsel özellikleri ve eğitim programın amaçları temel alınmalıdır. Her çocuk için kaç anekdot kaydı tutulması ile ilgili belirli bir sayı yoktur. Günde en az bir, en çok beş anekdot kayıt edilebilir. Anekdotlar kısa notlar şeklinde yazılır. Yazım sırasında tam bir cümle kurulması gerekmez. Anekdot tutmada saat önemli değildir. Kayıtlar şimdiki ya da geçmiş zaman ifadeleri ile yazılabilir. Çocuğun ismi ve günün tarihi mutlaka yazılmalıdır. Öğretmen günün sonunda aldığı bu küçük notları gözden geçirerek anekdot kayıt formuna işlemelidir. Ayrıca, öğretmen kayıt formuna kendi yorumlarını da eklemelidir.

Tanıma ve değerlendirme sürecinde çocukların fiziksel gelişim özelliklerinin, beslenme, uyku gibi ona özgü rutinlerin, okulöncesi eğitim kurumuna gelmeden önceki deneyimlerinin ve içinde bulunduğu koşulların, çeşitli etkileşim ortamlarındaki değişik insanlarla (arkadaş, yetişkin, tanımadığı insanlar vb.) olan iletişim becerilerinin, bir başkası tarafından yönlendirilen etkinlikler sırasındaki tutum ve davranışlarının, kendi başına karar vermesini gerektiren durumlardaki tepkilerinin, kurallara uyması beklendiğinde sergilediği tavırlarının, nelere ilgi duyup neleri merak ettiğinin, ne tür oyunlar› ve hangi arkadaşlarla oyun oynamayı tercih ettiğinin ve daha pek çok bilginin toplanması, bir araya getirilmesi ve değerlendirilmesi gerekmektedir.

Gelişim kontrol listeleri; bir çocuğun gelişimini ya da belirli bir konuda gösterdiği davranış özelliklerini belirlemek amacıyla hazırlanmış açıklayıcı ifade ya da cümlelerden oluşan listelerdir. Öğretmenler bu listeleri kendileri hazırlayabilecekleri gibi aynı yaş grubu ve aynı değerlendirme amacıyla başkası tarafından düzenlenmiş hazır listeleri de kullanabilirler. Standart testler belli yaş gruplar› için belli amaçlarla geliştirilmiş ya da uyarlanmış, geçerlik ve güvenilirlik çalışmaları yapılmış araçlardır. Gelişim kontrol listeleri ve standart testler çocukların güçlü ve zayıf yönlerini gösterdikleri gibi bazı özel becerilerin ve yeteneklerin ortaya çıkarılmasında da önemli ipuçları verirler. Okula hazır bulunuşu belirlemek için geliştirilmiş standart testler de bulunmaktadır. Bu araçların çocuklara bireysel ya da küçük gruplar halinde uygulanması daha doğrudur. Uygulama sonuçlarının çocukları etiketleme tehlikesi göz önünde bulundurulmalı ve bu konuda çok dikkatli olunmalıdır.

Okulöncesi çocuğunu tanıma ve ilköğretime hazır bulunuşluğunu değerlendirme sürecinde görüşme yapılması gereken kişilerin başında anne ve babalar gelmektedir. Anne babalarla yapılacak görüşmelerin kayıt altına alınması ve diğer araçlarla elde edilecek verilerle birleştirilmesi açısından bu görüşmelerin önceden öğretmen tarafından hazırlanacak formlara küçük notlar biçiminde yazılması önemlidir. Anne babalarla yapılacak bu tür görüşmelerin bireysel olarak düzenlenmesi, anne babaların tercihlerine göre tek tek ya da birlikte yapılması, görüşmenin önceden anne baba ile görüşülerek onlar için en uygun olan gün ve saatte yapılması, görüşme yapılan mekânın resmi bir izlenimden daha çok samimi bir izlenim verecek bir biçimde düzenlenmiş olması, öğretmenin bir masanın arkasında oturması yerine rahat koltuk ya da sandalyelerde karşılıklı oturulması, söylenenleri niçin not edeceğini anne ya da babaya açıklaması›, görüşme sırasında bir sorgu memuru gibi soru sormak yerine sohbet eder gibi konuşması, onları dikkat ve ilgiyle dinlemesi, sözlerini kesmemesi, söyledikleri konular hakkında yorum yapmaması, kendi düşüncelerini belirtmemesi, görüşme formundaki sorular bittiğinde eklemek istedikleri başka bir şeyin olup olmadığını sorması, görüşme bittikten sonra teşekkür etmesi ve onları kurumun kapısına kadar geçirmesi öğretmenin dikkat etmesi ve uygulaması› gereken önemli noktalardır.

Çocuğun durumu ile ilgili olarak belirli bir süre içinde yapılan gözlemler ayrıntıları ile özel bir deftere kaydedilir. Kayıtlar şimdiki zaman ifadesi ile kısa; ancak açık ve anlaşılır bir biçimde yazılır. Gözlem süresi beş dakikalık dilimlere bölünerek ayrıntılı kayıt tutulur. Bu süre içinde gözlenen çocuğun yüz ifadeleri, ses tonu, söyledikleri, katıldığı etkinlik, gösterdiği davranışlar aynen yazılır ve gözlem tarihi belirtilir.

Çocukların hemen her gün ve hızla değişen gelişimsel özelliklerinin akılda tutulmasını kolaylaştırır. Unutulmayacak sanılan birçok şey bir süre sonra belleğimizden silinebilir. Bu nedenle kayıtlar çocuğun gelişimine ait ipuçları verir ve bunların güvenli bir biçimde yorumlanmasına yardımcı olur  Kayıt altına alınan bilgiler, geçmişteki bulgularla şimdiki bulgular arasında bağlantı kurmayı kolaylaştırır, karşılaştırma yapma olanağı verir ve gelecek hakkında öngörü kazandırır.  Bazı durumlarda ayrıntılar, kritik kararlar için gereklidir. Kayıt altına alınan bilgiler gözden kaçabilecek neden ve sonuç ilişkilerinin kurulmasında yardımcı olur  Çocuk hakkında, çocuğun kendisi ve ailesi için zengin bir öz geçmiş oluşmasına olanak sağlar  Çocuklar kendileri ile ilgili yazılı kayıtları görerek okuma yazmaya karşı olumlu tutum ve alışkanlık geliştirirler.

Çocuğu tanımak için onun içinde bulunduğu yaşın genel gelişim özelliklerine sahip olma durumunu tespit etmek ve bunlara dayalı olarak bazı yargılara varmak gerekmektedir. Bir başka değişle çocuğu tanımak için bazı yöntemlerle ölçme ve değerlendirme yapmamız beklenmektedir. Ölçme, belli varlıkların ya da olayların çeşitli özelliklere sahip olup olmadığının, sahipse sahip oluş derecesinin gözlenip gözlem sonuçlarının sayısal sembollerle açıklanmasıdır. Değerlendirme ise ölçme sonuçlarını uygun ölçütlerle karşılaştırarak belli bir yargıya ulaşma sürecidir. Değerlendirmede en önemli öge, karşılaştırmada temel alınacak ölçütlerdir. Elimizde ölçütler olmadan elde edilen ölçme sonuçlarının bir anlamı olmayacaktır.

 Değerlendirme ölçmeye göre daha kapsamlı bir kavramdır. Çünkü değerlendirme ölçmeyi de kapsar.  Ölçme ve değerlendirme sürecinde önce ölçme, sonra değerlendirme gelir.  Genelde ölçme daha nesneldir. Bir anlamda ölçme fotoğraf çeker gibi var olan durumu ortaya koyar. Değerlendirme ise yargıya dayandığı ve ölçüte göre değiştiği için öznel nitelik taşır.  Ölçme bir değişkenin miktarını gösterir, yani bir betimlemedir. Değerlendirme ise bu miktarın yeterli olup olmadığını ya da amaca uygun olup olmadığını gösteren bir hüküm, yani bir yargılamadır.  Değerlendirmenin doğru olması, ölçmenin doğruluğuna bağlıdır.

 Çocukların motivasyonunu, dikkatini, bir alana özgü bilgi ve beceri düzeylerini, ilgi alanlarını, öğrenme stillerini, gereksinimlerini, organizasyon becerilerini, sözlü ve sözlü olmayan iletişim becerilerini, arkadaşlık ilişkilerini, problem çözme becerilerini, sosyal yaşam becerilerini, yardıma gereksinim duydukları alanları ve güçlü yönlerinin tespitini olanaklı kılar.  Çocukların gereksinimlerini karşılayacak etkili ve kaliteli eğitim programlarının amaçlarının seçilebilmesini ve bu amaçlara ulaşması için öngörülen kazanımların belirlenmesini sağlar. Bir başka deyişle çocuğu tanımak için at›- lan ilk adım, sağlam bir başlangıç demektir. Çünkü çocuğun gereksinimleri tespit edildikten sonra diğer adımlar belirlenebilir.  Uygun öğrenme, yöntem, teknik ve araçlarının seçilmesine ve böylece etkili öğrenme ortamlarının düzenlenmesine temel oluşturur.

 Çocuğu tanıma çalışmaları çocuk okula başladığı andan itibaren başlatılmalıdır.  Çocuğun okula başladığı ilk günlerde çocuk ve ailesi ile ilgili bilgileri; kapsamlı bilgi formları aracılıyla elde etmek çocuğu tanıma adına yapılacak ilk iş olmalıdır.  Çocuğu tanıma çalışmaları kurumdaki tüm çocukları kapsamalıdır. Bu çalışmalar yalnızca sorunları olan çocuklara yönelik değildir.  Çocuğu tanıma çalışmaları sürekli olmalı, farklı zaman ve mekânlarda tekrarlanmalıdır.  Çocukları tüm bireysel özellikleriyle tanımaya çalışmak ve bunu hedeflemek, her zaman olanaklı olmadığı gibi bazı durumlarda gerekli de değildir.  Çocuğu tanıma ve değerlendirme çalışmaları sırasında çağdaş eğitim yaklaşımları benimsenmeli ve öğrenme ürünlerine (sonuçlarına) değil, öğrenme süreçlerine odaklanmalıdır. Süreç boyunca çocuk değişik zaman ve etkinlikler sırasında değişik yönlerden değerlendirilmelidir.  Çocukların öğrenme sürecinde ne yaptıklarını, neden yaptıklarını ve nasıl yaptıklarını düşünmeleri önemlidir. Bu nedenle süreç boyunca, çocuğun kendisi, arkadaşları, eylemleri, kullandığı malzemeler konusundaki duygu ve düşüncelerini paylaşma durumu da değerlendirilmelidir.  Çocukların bildiklerinden hareket ederek yeni öğrenme durumlarına dikkatlerinin çekilmesi önemlidir. Bu nedenle çocukların ne bildikleri kadar neleri merak ettikleri de göz önüne alınmalı ve değerlendirilmelidir.  Çocuğu tanıma ve değerlendirme çalışmaları sırasında asıl hedefin; çocuğun kendi yeterliliğinin farkına varması, kendisi ile ilgili olarak olumlu benlik algısına sahip olup bu algıyı güçlendirmesi, böylece, kendine güvenen ve saygı duyan bir birey olarak yetişmenin sağlanması olduğu unutulmamalıdır.

Okulöncesi dönem çocuğunun davranışları, psikososyal bir etkileşim süreci içinde kendi kalıtımına, çevresel uyaranların niteliğine ve çocuk üzerindeki etkilerine göre şekil almaktadır. Bu nedenlerle çocukların davranışlarında da bireysel farklılıklar ortaya çıkmaktadır. Çocuklar arasında niceliksel ve niteliksel farklılıklar her zaman söz konusudur. Çocukların beden ölçüleri, fizyolojik özellikleri, motor yetenekleri, duygusal ve algısal durumlar›, zihinsel yetenekleri, özel yetenekleri, kişilik özellikleri, kazanmış oldukları bilgi ve becerileri bir çocuktan diğerine az ya da çok, nitel ya da nicel bir fark gösterir.

 Çocuk grupları hakkında sayısal bilgi toplama  Anaokulundaki diğer çocuklara ya da ulusal normlara göre çocuğun durumunu belirleyerek bireysel farklılıkları ölçme  Çocuğun güçlü ve güçsüz yanlarını› önceden belirleme ve değerlendirme Öğretimde bir sonraki adımı belirleme  Okulöncesi programın belirli bir bölümünün etkililiğini belirleme  Okulöncesi öğretmenlerini ve diğer çalışanları gelişimin belirli alanlarına ve sorunlarına duyarlı kılma  Çocuğun genellikle ne yaptığı ile ne yapabildiğini ayırabilme  Gelecekteki gelişmeyi önceden tahmin edebilme  Gelişmenin farklı alanlar› arasındaki ilişkileri değerlendirme

 Teşhis nedeniyle çocuğun hangi düzeyde olduğunu anlama (programın uygulanması› bu düzeye göre yapılacaktır)  Çocukların özel bir kurs ya da etkinlikten ne ölçüde yararlandıklarını anlama  Programın bütün alanlarını dengede tutma  Tek tek çocuklardaki gelişmeyi ya da gruptaki etkiyi değerlendirerek okul müdürü, anne babalar ve müfettişlere bilgi verme  Diğer öğretmenlere bilgi aktarma (Özellikle, ilköğretim öğretmenine bilgi verebilmek için okulöncesi öretmenin kayıtlarını hazır tutması gerekmektedir.)  Çalışanların gelişmesine yardımcı olma

Okulöncesi dönem çocuğunu tanımada ve ilköğretime hazır bulunuşluğunu değerlendirmede bu araçların kullanılması önerilmektedir:  Görüşme Formları  Gözlem Kayıtları  Anekdot Kayıtları  Gelişim Kontrol Listeleri ve Standart Testler  Portfolyolar  Gelişim Raporları

Hildreth, Griffits ve Gauvran’›n (1949) geliştirdiği Metropolitan Olgunluk Testi 1983’te Oktay tarafından uyarlanarak Türkiye için geçerlik, güvenirlik ve norm çalışmaları yapılmıştır (Öner, 1994 s. 207). Test okula yeni başlayanların birinci sınıf yönergelerini almaya hazırlıklı olmalarını sağlayacak olan özellikleri ve başarılarını ölçmek üzere hazırlanmıştır. Bu test anaokulunun sonunda ya da birinci sınıfın başlangıcındaki çocuklara uygulanır. 16 sayfalık bu test 6 ayrı alt testten oluşmuştur. Bunlar, sözcük anlama, cümleler, genel bilgi, eşleştirme, sayılar ve kopya etme biçiminde sıralanabilir. Her alt test uygulamacı tarafından sözlü verilecek yönergelere göre çocuğun işaretleyeceği ya da kopya edeceği resimlerden meydana gelmiştir. Çocuğun her doğru cevabına 1 puan verilir. Ayrıca, testin hazırlayıcıları, testi esas olarak okuma olgunluğu-sayı olgunluğu ve genel olgunluk kısımlarına ayırmışlar ve her bir ana bölüm için 5 seviyeli bir derecelendirme sistemi hazırlamışlardır. Deneklerin tek tek maddelerden aldıkları puanlar toplanarak bu derecelendirme sistemindeki yerlerine göre de derecelendirilmeleri mümkündür (Oktay, 1983, ss. 34-36).

3-6 yaş çocukları için gözleme dayalı bir performans testidir. Araç, çocuk ve öğretmen olarak iki formdan oluşur. Çocuk formu sosyo-duygusal alan, algısaldevinimsel alan, bilişsel gelişim alanı ve dil gelişimi alanı olmak üzere toplam 4 alt alanda 20 başlık ve 144 maddeden oluşmaktadır. Öğretmen formu ise aynı alan ve ana başlıkları içeren 94 maddeden oluşmuştur. Bu iki formun dışında bir değerlendirme formu ve test takımı da uygulama sırasında kullanılmaktadır (Öner, 1994, ss. 213- 214).

Ürün seçki dosyası; öğrencinin bir ya da birkaç alandaki çalışmalarını, harcadığı çabayı, geçirdiği evreleri ve başarılarını yansıttığı koleksiyonudur. Bu koleksiyonun içeriğinin belirlenmesinde öğrenci de etkin olmalıdır. Ürün seçki dosyası, öğrencinin başarısını ve öğrenmelerinin gelişim düzeyini başkalarına göstermeyi amaçlar. Ürün seçki dosyasının önemi, öğrenciyi eğitim sürecinin etkin bir katılımcısı yapmasından kaynaklanır. Öğrenci ürün dosyasının amaçları şöyle sıralanmaktadır (MEB, 2005):  Öğrencinin özdisiplin ve sorumluluk bilincini geliştirmek ve kendi kendini değerlendirme becerisi kazandırmak,  Eğitim programına bağlı olarak gerçekleştirilen yazılı ve sözlü değerlendirmeler ve standart testler dışına çıkarak alternatif bir değerlendirme yöntemi geliştirmek,  Öğrencinin gelişimini kanıtlarla ve daha sağlıklı izleyebilmek,  Öğrencinin gelecekteki öğrenmelerine bilgi sunmak ve ışık tutmak,  Öğrencilerin yeteneklerini sergilemek ve ilgi alanlarını› geliştirmek,  Öğrencilerin arkadaşlarının gelişimini izleyerek birbirlerine yardımcı olmalarını sağlamak; böylece, gelecekte yapacaklar› ekip çalışmalarına başlangıç oluşturmak.

 Aileye ait bilgi formları,  Öğretmenin çeşitli durum ve zamanlarda topladığı gözlem bilgileri,  Çocuğa ve aileye ait anekdotlar,  Standart test ve gelişimsel kontrol listelerinin sonuçları,  Öğretmenin çocukla ilgili kısa ve uzun dönemdeki planları,  Çocuğa ait kişisel bilgiler,  Fotoğraflar,  Video kayıtları,  Çocuğun seçtiği sanat çalışmaları,  Çocuğun sorduğu sorular, bazı sorulara verdiği ilginç cevaplar,  Projeler

Gelişim raporları çocukların eğitim dönemi içindeki performanslarının bir özetidir. Çocuğun bedensel, zihinsel, duygusal ve sosyal gelişimleri ile dil ve özbakım becerilerinde kazandığı bilgi, beceri ve tutumlarının genel bir yorumunun rapor haline getirilerek somutlaştırılmasıdır. Gelişim raporları öğretmenlerin, çocukları tanımaya yönelik olarak kullandıkları çeşitli araçlardan (görüşme, gözlem, anekdot, gelişimsel kontrol listeleri, standart testler, portfolyo vb.) elde ettikleri bilgilerin bir sentezi olarak da kabul edilebilir. Gelişim raporunda ailelere özellikle belirtilmesi gereken noktalar varsa (özel yetenekler, okul dışında desteklenmesi gereken alanlar, öneriler vb.) onların da belirtilmesi gerekir.