ÇOCUKLARI İLKÖĞRETİME HAZIRLAMADA AİLE, OKUL, ÖĞRETMEN VE ÇEVREYE DÜŞEN GÖREV VE SORUMLULUKLAR

Bireyleri belli amaçlara göre yetiştirme ve toplumda var olan kültürü bireylere aktarma süreci olan eğitimin en önemli amacı; bir ülkenin geleceği olan çocukları iyi insan, iyi vatandaş olarak yetiştirmektir.

Bu amacın gerçekleşmesinde, ilköğretim önemli bir işlevi yerine getirir. Bu eğitim basamağında bireylere, toplum içinde diğer bireylerle uyum içinde yaşamaları ve yaşamlarını daha iyi sürdürebilmeleri için gerekli olan temel bilgi ve beceriler kazandırılır.

İlköğretime başlamak çocuğun yaşamındaki en önemli dönüm noktalarından biridir. Çocuğun içinde bulunduğu çevre ve yaşadığı deneyimler onun ilköğretime hazırlanmasını etkileyen temel etmenler arasında yer almaktadır.

İlköğretim; bireyin kendisine olan güven ve saygının, sosyal ilişkilerinin niteliğinin, gelecekle ilgili planlarının ve topluma yönelik tutumlarının geliştiği bir dönem olması nedeniyle çocukların yaşamında oldukça önemli bir yere sahiptir.

Çocukların okul başarılarında çeşitli etmenler belirleyici olmaktadır. Bu etmenler; çocukların fiziksel, zihinsel, duygusal ve sosyal özellikleri ile öğrenmeye ilişkin tutumları biçiminde sıralanabilir. Bu bağlamda, ilköğretime hazırlık amacıyla çocuklara temel bilgi, beceri, tutum ve alışkanlıklar kazandırır. Çocuğun daha sonraki yıllarda öğreneceklerini destekleyecek bilgi ve becerileri kazanması, kendini ifade etmeyi öğrenmesi, dilini geliştirmesi ve etkili iletişim kurması onun ilköğretime hazırlıkta karşılanması gereken en temel gereksinimleridir. Bunun yanı sıra çocuğun okula ve topluma uyum sağlayabilmesi için temel olan sosyal becerileri geliştirmesi, aritmetik ve okuma yazma öncesi becerileri, sorun çözme, karar verme vb. becerileri geliştirebileceği deneyimler yaşaması da onun ilköğretimdeki başarısının belirleyicileri olarak görülmektedir.

İlköğretime hazırlık öğrenmeye hazırlık ve okula hazırlık olmak üzere farklı başlıkta ele alınabilir. Öğrenmeye hazırlık çocuğun öğrenebilmesi için gerekli olan fiziksel, zihinsel, duygusal ve sosyal gelişimini kapsarken; okula hazırlık, çocuğun okul yaşamına başarılı bir şekilde katılabilmesi için gerekli becerileri elde etmesini sağlayan özellikler olarak görülmektedir. Bir başka deyişle ilköğretime hazırlık çocuğun ilköğretim öncesinde, fiziksel, zihinsel, duygusal ve sosyal açıdan olgunlaşmasını gerektirmektedir.

Çocuğun daha sonraki yıllarda öğreneceklerini destekleyecek bilgi ve becerileri kazanması, kendini ifade etmeyi öğrenmesi, dilini geliştirmesi ve etkili iletişim kurması onun ilköğretime hazırlıkta karşılanması gereken en temel gereksinimleridir. Bunun yanı sıra çocuğun okula ve topluma uyum sağlayabilmesi için temel olan sosyal becerileri geliştirmesi, aritmetik ve okuma yazma öncesi becerileri, sorun çözme, karar verme vb. becerileri geliştirebileceği deneyimler yaşaması da onun ilköğretimdeki başarısının belirleyicileri olarak görülmektedir.

Çocukların okulöncesi eğitimden yararlanma durumları ile ilköğretime hazır bulunuşluk düzeyleri arasında olumlu bir ilişki bulunmaktadır. Okulöncesi eğitim çocukları ilköğretim döneminde girecekleri çevreye önceden hazırlayarak gerekli çevresel düzenlemeleri yapmakta, onları bireysel özelliklerine göre yönlendirmektedir. Böylece, okulöncesi eğitim çocukların ilköğretim basamağında olumsuz deneyimler yaşamalarını önlemekte ya da en düşük düzeye indirmektedir.

İlköğretim okulu çocuk için yeni bir çevredir. Çocukların bu yeni çevreye uyum sağlamaları, anlamlı, mutlu ve yaratıcı deneyimler edinmeleri, anne babaların ve öğretmenlerin, okulun ve sosyal çevrenin desteğiyle olacaktır. Bu durumda, çocukların bu yeni yaşama uyum göstermelerinde aile, öğretmen, okul ve çevreye önemli görev ve sorumluluklar düşmektedir.

Çocuk doğduğu andan itibaren çevresiyle etkileşim içindedir. Önce anne babası, sonra aile bireyleri onun etkileşimde bulunduğu yakın çevresini oluşturur. Çocuğun gelişiminde, eğitiminde ve toplumsallaşmasında en etkin rolü kuşkusuz içinde bulunduğu aile ortamı oynar. Aile bireylerin korunma, barınma, sevme ve sevilme, ait olma, statü edinme, güven duygusu kazanma, kendini gerçekleştirme, çocukların bakımı ve eğitimi, kazanılan bilgilerin yeni kuşaklara aktarılması gibi pek çok işlevi yerine getirir. Aile çocuğa bir taraftan toplumun değerlerini, normlarını ve kültürünü aktarırken diğer taraftan, bilgi, beceri ve tutumlar kazandırarak onu yaşama hazırlar. Bu nedenle ailenin çocuğun fiziksel, duygusal ve sosyal gelişimini destekleme, onun kendi kendini denetleme mekanizmasını geliştirmesine yardımcı olma gibi işlevleri bulunmaktadır.

Yapılan araştırmalar aile ile çocuk arasındaki ilişkilerin ve evde çocuğa sağlanan öğrenme çevresinin, okula hazır bulunuşluktaki ilerlemelerle ilişkili olduğunu; aile katılımının çocuğun okula hazırlığında ve okula uyumunda olumlu etkilere sahip olduğunu ortaya koymuştur. Çocuğun aile yaşantısı ve evdeki bilişsel uyaranlar, aile ve çocuk ilişkisinin niteliği, ailenin çocuğun okul başarısına ilişkin beklentileri çocuğun ilköğretime hazırlanmasında önemli etkilere sahiptir.

İyi bir okulöncesi eğitimi yaşamıyla ilköğretimdeki uyum ve başarı arasında sıkı bir ilişki bulunmaktadır. Bu yaşantıyı geçiren çocuğun geçirmeyenlere göre ilköğretim basamağında daha başarılı olacağı görüşü birçok eğitimci tarafından benimsenmektedir. Bu görüş özellikle, alt sosyo-ekonomik çevre koşullarından gelen çocuklar için daha da geçerli olarak kabul edilmektedir. Bu çocuklar temel bilgi ve becerilerini okulöncesi yıllarda bilinçli bir eğitim ortamı içinde elde ettiklerinde, ileriki öğrenimlerinde başarılı olma şansları artmaktadır.

Çocuğun okuldaki davranışlarını ve öğrenmelerini etkileyen aileye özgü etmenler; ailenin ve içinde bulunduğu çevrenin kültürel özellikleri, anne babanın eğitim durumu, ailenin sosyo-ekonomik durumu, aile bireylerinin çocuğa verdiği değer, çocukla ilgilenme durumları, ailedeki çocuk sayısı ve ailenin eğitime verdiği önem biçiminde sıralanabilir.

Aileler;  Çocukların çevreleriyle etkileşimde bulunmalarına, öğrenmelerine ve her yönden gelişmelerine olanak sağlayacak fiziksel ve sosyal ortamı sağlamaya özen göstermelidir.  Çocuğun içinde yaşadığı topluma uyum sağlayabilmesi ve toplumla bütünleşebilmesi için toplumda geçerli olan kurallara uyma, iş birliği yapma, alınan kararlara katılma, paylaşma ve sorumluluk üstlenme gibi sosyal davranışları kazandırmaya yönelik etkinlikler gerçekleştirmelidir.  Çocuklarla sağlıklı iletişim kurulmalı, onların başka çocuklarla ve yetişkinlerle etkileşimde bulunarak kişiliklerini geliştirmelerine yardımcı olmalıdır.  Okula başlamadan kısa bir süre önce çocuğa okula gideceğini söylemeli; ayrıca, ona niçin okula gitmesi gerektiğini onun anlayabileceği bir dille açıklamalıdır.  Eğer olanaklıysa birkaç gün önceden okulu ziyaret edip okulla ilgili bilgi edinmelidir.  Sürekli biçimde çocuğun yanında bulunamayacaklarsa, kendilerine ulaşabilecek kişilerin adlarını okula bildirmeli ve çocuğun bizzat alınmasına özen göstermelidir.  Çocukta olabilecek kronik ya da fiziksel bir rahatsızlık ya da ciddi duygusal ve davranışsal sorunları okula bildirerek okulun önereceği çözümleri dikkate almalıdır.  Çocukların konuşma, tartışma, iş birliği yapma, basit düzeyde karar verme ve dikkatini belli bir süre koruyabilme vb. becerilerini geliştirmeye yönelik etkinlikler gerçekleştirmelidir.  Çocukların gelişimine eğitim materyalleri sağlayarak, kitap okuyarak, onlarla daha yoğun etkileşimde bulunarak ve uygun çevre koşulları düzenleyerek destek olmalıdır.  Çocukların yaşları, gelişlim özellikleri ve ilgilerine uygun sorumluluklar vermeli; evde demokratik bir ortam yaratmaya özen göstermelidir.  Çocuklarını bu yeni yaşamında (okul yaşamında) desteklemeli ve onlara rehberlik yapmalıdır.

Çocukların okula uyumunda ailelerinin tutumları çok önemlidir. Örneğin, ailelerin aşırı koruyucu tutumları, okula ilişkin ön yargıları ve okuldan elde edilecek kazanımlara ilişkin yüksek beklentileri çocuğun okula uyumunu güçleştirmektedir. Bu etmenleri göz önünde tutarak ailelere, çocukta okul kaygısına yol açabilecek kimi tutum ve davranışlardan kaçınmaları, çocuklara okulla ilgili ön yargısız ve gerçekçi bilgiler vermeleri, okulun ilk günlerinde olabildiğince sakin olmaları ve kaygı düzeylerini çocuklarına yansıtmamaları öğütlenmelidir.

Çocuğa sağlanan okul içi ve okul dışı eğitimin birbiriyle tutarlı olması ve birbirini tamamlaması gerekir. Çünkü çocuğun yaşayacağı bir ikilem ya da çatışma durumu onun okula uyumunu güçleştirir ya da geciktirir.

Çocukları ilköğretime hazırlamada okula düşen başlıca görev ve sorumluluklar şöyle sıralanabilir:  Okul yönetimi çocuklara güven verici bir ortam yaratmalıdır.  Okul, çocuğun okula ve okul kurallarına alıştırılması için uyum programları düzenlemelidir.  Okula başlangıçta aile ve çocuğa karşı olabildiğince esnek olunmalıdır.  Okul çocuğu tanımada, yönlendirmede, yeteneğini ve kapasitesini artırmada mutlaka aileyle iş birliği yapmalıdır.  Aileler okul öncesi eğitim ve ilköğretim programları arasındaki farklılıklar konusunda bilgilendirilmelidir.  Okul çocukların öğrenmelerine ve zengin yaşam deneyimi kazanmalarına yardımcı olmalıdır.  Okul yönetimi ilk günlerde çocuğun okulda yarım saat ya da bir saat süreyle kalarak sevdiği bir etkinliği izlemesi ve zamanla okulda kalma süresinin uzatılması gibi uygulamaları kabullenmeli; hatta bununla ilgili olarak ailelere önerilerde bulunmalıdır.  Okul, eğer varsa çocuktaki okul korkusunun kaynağını araştırmalıdır.  Okul çocuğun okulda bağımsız bir kişilik geliştirmesi ve olgunlaşması için çeşitli fırsat ve olanaklar yaratmalıdır.

Okul ve aile birbirlerini tamamlayan kurumlardır. Bu nedenle okul yönetimi gerek çocuğun okula uyumu gerekse eğitim öğretimdeki başarısı açısından ailelerle sürekli iletişim içinde olmalıdır. Kuşkusuz, okulun öğrenciye istenilen davranışları tek başına kazandırması olanaklı değildir. Çocuk davranışların önemli bir bölümünü ailesinin yardımı ile kazanır. Ayrıca, okulda kazanılan bilgi, beceri, tutum ve alışkanlıklar eğer evde aileler tarafından desteklenip pekiştirilmezse kısa sürede unutulur. Daha da önemlisi okul ve ev arasında önem verilen değerler ve alışkanlıklar ile çocuğa davranış kazandırma yöntemi konusunda farklılıklar varsa, çocuğun okulda öğretilenleri öğrenmesi ve uygulamaya koyması güç olur. Bu nedenle yönetici ve öğretmenler öğrencilerin ve okulun başarısını artırmak için ailelerin desteğine gereksinim duyarlar.

 Çocukları baskı altına almaya yönelik davranış ve söylemlerden özenle kaçınmalıdır.  Daha etkili iletişim kurmak, dolayısıyla okula uyumlarını kolaylaştırmak amacıyla çocukları tanımaya çalışmalıdır.  Okulun açıldığı ilk günlerde yaşanan sorunlar için abartılı tepki verip aceleci bir tutumla çözüm arayışına yönelmemelidir.  Okulun ilk günlerinde, çocuğun kendisini rahat hissedinceye değin annenin kısa süreli olarak sınıfta bulunmasına izin vermelidir.  Çocuğun okula uzun süreli uyum sağlayamaması durumunda, aile ve rehber öğretmenle birlikte hareket etmelidir.  Çocukları tanımak amacıyla gözlem, görüşme, anket ve ev ziyaretleri vb. tekniklerden yararlanmalıdır.

Okulun genel çevresi içinde bulunduğu toplumdur. Toplumun kültürel yapısı, siyasal düzeni, yönetsel birimleri, ekonomik yapısı, toplumsal değişim ve eğilimleri, kaynakları, yasal düzenlemeleri, bilimsel ve teknolojik gelişmişliği gibi pek çok değişken dolaylı ve dolaysız olarak okulu etkiler.

Okulun özel çevresi girdilerini aldığı, mezunlarını gönderdiği, etkilendiği ve etkilediği diğer örgütlerdir. Bunlar üst eğitim örgütleri, diğer okullar, toplum, aileler, örgütler ve benzer kurumlardır.

Çevre çocuğun gelişimini dolaylı ve dolaysız olarak etkiler. Örneğin; çevredeki bireyler, çocuklar›n sosyal davranışını kontrol edebilir, onların sosyal değerleri özümsemelerine ve toplumda kabul gören davranışları öğrenmelerine yardım eder. Etkili bir çevrede yaşamak, çocukların yeteneklerini ve akademik başarılarını artırarak sorunlu davranışlardan kaçınmalarını sağlar. Çevre özellikle ilköğretim öncesinde, çocukların yeteneklerinin gelişiminde önemli bir etkiye sahiptir.

 Çevre çocuklar için nitelikli bir gelişim hizmeti ile destek sağlamalı, çocukların ve ailelerinin nitelikli eğitim olanaklarına erişmelerine yardımcı olmalıdır.  Eğitim etkinlilerinde kullanılmak üzere çevre endüstri kuruluşlarından karşılıksız malzeme ve araç sağlamaya çalışmalı; okul bina ve tesislerinin bakım ve onarımı için de para, malzeme ve işçilik hizmeti bulmanın yollarını aramalıdır.  Çevre ülkenin yoksul bölgelerindeki aileler için öncelikli olan temel gereksinimleri karşılanmaya çalışılmalıdır. Bu aileler için eğitim daha düşük düzeyde bir önceliğe sahiptir. Çevre bu ailelere öncelikli yaşam giderlerini karşılama konusunda destek olmalıdır.  Çocuk eğitimine yaygın olarak destek veren aile büyüklerinin sivil toplum kuruluşları, belediyeler ve halk eğitim merkezlerindeki kurslar yoluyla eğitilmeleri sağlanmalıdır.  Üniversiteler, yerel yönetimler ve halk eğitim merkezleri iş birliği ile okul yöneticileri, öğretmenler ve müfettişlerden oluşan bir grupla, anne baba eğitimi kurulu oluşturularak çocuğu okula gidemeyen aileler için ev merkezli eğitim uygulamaları gerçekleştirilmelidir.  İlgili sektörler tarafından okul dışındaki alanlarda da müze, tiyatro, kütüphane, oyun bahçeleri ve trafik eğitim parkları gibi zengin uyarıcı ortamlar hazırlanmalı ve haftanın belirli günlerinde etkinlikler planlanmalıdır.  Sivil toplum kuruluşları kendi aralarında ve üniversitelerle iş birliğini güçlendirici ve destekleyici projeler hazırlamalı ve ilköğretimde niteliğin artırılması için izleme ve değerlendirme çalışmaları yapmalıdır.