OKULÖNCESİ EĞİTİM KURUMLARINDA UYGULANAN PROGRAMLAR

Okulöncesi dönemde gelişme ve öğrenmenin hızlı olması ve okulöncesi yıllarda kazanılan deneyimlerin öğrencilerin daha sonraki yaşamlarını etkilemesi nedeniyle okulöncesi eğitim döneminde uygulanacak programlar önemli olmaktadır.

Eğitim sürecinde öğrenciyi etkileyecek ve programı uygulayacak olan temel öğe, öğretmen olması sebebiyle öğretmenin okulöncesi eğitim programının özelliklerini, amaçlarını ve ilkelerini çok iyi bilmek durumundadır. Dolayısıyla da öğretmen eğitim programını uygularken öğrencilerin gereksinimlerini, gelişim özelliklerini ve beklentilerini dikkate almak durumundadır.

Eğitim programı; bir eğitim kurumunun çocuklar, gençler ve yetişkinler için sağladığı, milli eğitimin ve kurumun amaçlarının gerçekleştirilmesine dönük tüm etkinlikleri kapsayan bir süreç olarak tanımlanmaktadır. Bu tanıma göre öğretim, ders dışı etkinlikler, özel günlerin kutlanması, geziler, kurslar, rehberlik ve sağlık gibi tüm hizmetler eğitim programının kapsamı içine girmektedir.

Örgün eğitimde ilk ve önemli basamağı oluşturan okulöncesi eğitim, sonraki eğitim basamaklarının temelini oluşturması ve bu basamakta edinilen deneyimlerin bireyin daha sonraki yaşamında da etkili olması nedeniyle önemli bir yere sahiptir. Bu nedenle okulöncesi eğitimde hedeflenen amaçların gerçekleşmesi bu dönemde eğitim programlarının etkili bir biçimde uygulanmasını gerektirmektedir.

Okulöncesi eğitim programı, 0-72 aylık çocukları ev ve kurum ortamında zihinsel, duygusal-sosyal ve fiziksel yönden destekleyen programdır. Kuşkusuz, okulöncesi eğitimde program çatıyı oluşturur ve neyi, niçin ve nasıl yapılacağını gösterir. Aynı zamanda, program eğitimi bireyselleştirmeye yardım eder. Ailelere, çocuklarının öğrenme özelliklerine, yeteneklerine ve özel durumlarına nasıl yanıt vereceğini gösterir ve her çocuğun öğrenmesi hakkında bilgi verir. Bir başka deyişle nitelikli bir program, çocukları ve aileleri nereye ulaştırılacağını gösteren bir büyük resimdir.

Ulusal Çocuk Eğitimi Birliği’ne göre temel bileşenler şunlardır:  İçerik: Amaçlardan oluşur. Çocukların kendileri, algıları, iletişimleri ve yaptıkları konusunda öğrenmeleri için onlara yardım etme ve onların düşünme becerileri kazanmasına odaklanır.  Süreç: Çocukların öğrenmelerine yardım etmeyi içerir. Ortam oluşturma stratejilerini, oyuncak ve materyal seçimini, diğer çocuklarla etkileşimi ve etkinlikleri planlanmayı içerir. Sürecin en önemli özelliği, çocukların öğrenmesine yardım edebilecek kararları vermeye odaklanmasıdır. Bu amaçla süreçte rutin etkinliklerden yararlanılır ve çocukların ilgi, gereksinim ve yeteneklerine yanıt vermek için çeşitli etkinlikler gerçekleştirilir.  Ortam: İçinde öğrenmelerin gerçekleştiği düzenlemedir. Üç yaşın altındaki çocuklar için ilişkiler ortamıdır. Çocuklar ve aileleri ile güçlü bağlar kurulduğunda öğrencilerin öğrenmelerini sağlayacak uygun bir iklim oluşturulur.

Söz konusu program düzenleme yaklaşımları şunlardır:  Gelişim Temelli Program  Bütünleştirilmiş Program  Tematik Program

Gelişim temelli program çocukların gelişim düzeyleri ve ilgilerine odaklı olup onların fiziksel, zihinsel, sosyal ve duygusal hazır bulunurlukları dikkate alınarak hazırlanır. Çünkü program onları düşüncelerine ve yaptıklarına göre yetiştirir, onların doğal meraklarını geliştirir ve yaratıcılıklarını destekler. Örneğin, iki yaş çocukları için hazırlanmış gelişim temelli programda, oyun masasında oyun hamurları ve üç ya da dört parçadan oluşan bulmacalar vb. bulunur.

Bütünleştirilmiş program okul ile yaşam arasındaki doğal bağlantıyı temel alır ve yaşamla ilgili öğrenme içeriğini vurgular. Bu program fen, matematik, dil, sanat ve diğer program alanları ile olan ilişkiler üzerine temellenir.

Tematik program adından anlaşıldığı gibi projeler ve temalar üzerine yapılandırılır. Bu program düzenleme yaklaşımında, tüm etkinlik alanları (matematik, fen, dil, resim, müzik vb.) çocukların çalışacağı bir proje üzerinde temalarla birbirine bağlandığı için ideal öğrenme olanağı sağlar.

Okulöncesi eğitim programında yer alan etkinlikler şunlardır:  Rutin Etkinlikler  Serbest Zaman Etkinlikleri  Grup Etkinlikleri

Her gün aynı biçimde tekrarlanan ve programın temelini oluşturan etkinliklerdir. Okula geliş, toplanma, tuvalet, kahvaltı, uyku ve dinlenme gibi etkinlikler bu türden etkinliklerdir. Rutin etkinlikler; çocuklara düzenli olma, zamanında iş görme, temizlik kurallarına uyma, sağlıklı beslenme, görgü kurallarını benimseme, uyku ve dinlenme gereksinimini karşılama gibi davranışların kazandırılmasını amaçlamaktadır. Örneğin, zamanında okula gelen çocuk etkinlikleri zamanında yapma; oyundan sonra oyuncaklarını toplayan çocuk düzenli olma; yemeklerden önce ve sonra ellerini yıkayan çocuk temizlik; kahvaltı ve yemek saatlerinde dengeli bir biçimde beslenen çocuk beslenme; uyku ve dinlenme saatlerinde yeterince uyuyan ve dinlenen çocuk uyku ve dinlenme alışkanlığı kazanmaktadır.

Serbest zaman etkinlikleri ilgi köşelerinde gerçekleştirilen oyun, masa etkinlikleri ile resim ve el işi etkinliklerini içermektedir. Bunlar programlardaki temel etkinlikler dışında, öğrencinin serbestçe yaptıkları etkinliklerdir. Serbest zaman etkinlikleri; evcilik köşesi, blok köşesi, kitap köşesi, kukla köşesi, fen ve doğa köşesi, oyun köşesi, müzik köşesi gibi ilgi köşelerinde gerçekleştirilen etkinliklerden oluşmaktadır. Çocuklar bu ilgi köşelerinde öğretmenin rehberliğinde değişik oyunlar oynarlar. İlgi köşelerinin dışında resim ve elişi etkinlikleri ile çocuklar yaratıcılıklarını kullanarak bir şeyler üretirler. Kâğıt işleri, boyama çalışmaları, yoğurma maddeleriyle yapılan bu etkinlikler tek tek ya da gruplarla çalışma şeklinde yürütülür. Bu yaratıcı ve üretici etkinlikler, çocuklara kendini ifade etme, bir iş yapma ve üretmenin tadına varma, birlikte iş yapma gibi bireysel ve sosyal becerileri kazandırır.

Bu etkinlikler öğretmenin önderliğinde grup halinde yapılan etkinliklerdir ve şunlardır:  Anadili etkinlikleri  Müzik etkinlikleri  Oyun etkinlikleri  Fen ve doğa etkinlikleri  Okuma yazma eğitimine hazırlık etkinlikleri

Çocuklar için hazırlanmış nitelikli bir okulöncesi eğitim programının temel özellikleri şöyle sıralanabilir: Program çocuk gelişimi kuramlarını temel almalıdır.  Program her çocuğun gereksinimini karşılamak için bireyselleştirilmelidir.  Her ailenin kültürüne saygı duyulmalı ve aileler programa katılma konusunda cesaretlendirilmelidir.  Fiziksel ortam güvenli ve sağlıklı olmalıdır.  Çocuklar materyalleri ve etkinlikleri ilgilerine göre seçmelidir; çünkü çocuklar etkin olduklarında öğrenirler.  Yetişkinler çocuklara saygı duymalı ve onlarla dikkatli bir biçimde iletişim kurmalıdırlar.  Öğretmenler ve diğer personel çocuk gelişimi ve programlar konusunda eğitim almalıdır.

Milli Eğitim Bakanlığı tarafından okulöncesi eğitim programları 1994 yılında uygulamaya konulmuştur. 2002 yılında üniversiteler, alan uzmanları ve bakanlık iş birliği ile yeniden gözden geçirilmiştir. 2006 yılında ise ilköğretim programlarında gerçekleştirilen değişiklerden yola çıkılarak uygulayıcı ve alan uzmanlarından alınan dönütler ile çeşitli ülkelerdeki okulöncesi eğitim uygulamaları da dikkate alınarak programda kimi değişiklikler yapılmıştır.

1994 yılındaki okulöncesi eğitim programlarında çeşitli kurumlara bağlı ve değişik yaş gruplarına hizmet veren okulöncesi eğitim kurumlarında ortak bir anlayışın geliştirilmesi, uygulanacak yöntem, teknik ve etkinliklerde görüş birliğinin sağlanması ve uygulamaların kolaylaştırılması; böylece, istenilen başarıya ulaşılması amaçlanmıştır. 1994 okulöncesi eğitim programları, 0-72 aylık çocukların ev ve kurum ortamlarında fiziksel, zihinsel, duygusal ve sosyal yönden gelişmelerini desteklemeyi amaçlamaktadır.

Programlar okulöncesi eğitim kurumlarında uygulanmak üzere hazırlanmasına karşın okulöncesi dönemde çocuğu olan aileler için de yararlı olabilecek bir nitelik taşımaktadır. Aileler, programlardan yararlanmak suretiyle çocuğun eğitimine katkı sağlayabilir, programları uygulayan öğretmenlerle iş birliği yaparak çocuğun gelişimine destek verebilir ve çocuğun okulda öğrendikleri ile aile içinde öğrendikleri arasında bir bütünlük oluşturabilir.

Programlar her çocuğun farklı bir gelişim gösterebileceği ve her eğitim ortamının farklı olabileceği varsayımından hareketle, farklı uygulama ve etkinliklere olanak verecek bir esnekliğe sahiptir. Programlar üç farklı yaş grubu temel alınarak hazırlanmıştır. Bu yaş grupları şöyle sıralanabilir:  0-36 ay (0-3 yaş) Kreş programı  37-60 ay (4-5 yaş) Anaokulu programı  61-72 ay (6 yaş) Anasınıfı programı

2002 okulöncesi eğitim programının özellikleri şu şekilde sıralanabilir:  Program, çocuğun gelişim gereksinimlerini karşılamak için gelişim alanlarının birbiri ile dinamik etkileşimini destekleyerek onun tüm gelişim alanlarındaki davranışlarını daha üst düzeye çıkarmayı amaçlamaktadır.  Programda fiziksel, zihinsel, dil, sosyal ve duygusal gelişim alanlarına ilişkin hedeflere ayrı başlıklar altında yer verilmiştir. Öz bakıma yönelik davranışlar bir gelişim alanı olmamakla birlikte bu dönemdeki çocukların mutlaka kazanması gereken temel becerileri kapsadığından ayrı bir başlık altında yer almıştır.  Program çocukların kendi ilgi alanlarının farkına varmasına, beceriler geliştirmesine olanak tanımalıdır. İlgi ve motivasyonları birbirinden farklı olan çocukların bireysel özelliklerinin göz önüne alınmasına da olanak sağlanmalıdır.  Program öğretmen tarafından gerekli düzenlemeler yapılarak özel eğitime gereksinim duyan çocuklar için de kullanılır.  Öğretmen eğitimi planlarken ve uygularken programda yer alan hedeflerden uygun olanlarını seçmeli ya da çocuğun gelişim gereksinimlerine göre ek hedefler oluşturmalıdır.  Programda verilen örnek eğitim durumları birkaç etkinliğin birleşmesinden oluşmaktadır. Öğretmen birden fazla etkinliği bir araya getirerek seçtiği hedeflerin ışığında kendi içinde bütünlüğü olan eğitim durumları hazırlamalıdır.  Etkinlikler çocuğa yalnızca bilgi kazandırmamalı; onu araştırmaya, incelemeye ve denemeye yönlendiren özelliklere sahip olmalıdır. Etkinlikler uygulanırken öğretmen çocukta ilgi ve merak uyandırmalı, sezdirerek öğrenmeyi ön plana çıkarmalıdır.  Her hedef ve davranış her çocuk tarafından aynı sürede kazanılamayacağı dikkate alınarak yıl içerisinde tekrarlanmalıdır.  Öğretmen eğitim süresi içinde hedef ve davranışların kazanılıp kazanılmadığını sürekli olarak gözlemlemelidir.  Öğretmen her çocuk için gözlediği davranışlar hakkında özel notlar tutmalı; daha sonra bu notları davranış değerlendirme formlarına kaydetmeli; böylece, çocukların gelişim özelliklerini izlemeli ve değerlendirmelidir.

2006 okulöncesi eğitim programı, okulöncesi eğitim kurumlarına devam eden 36-72 aylar arasındaki çocukların fiziksel, sosyal-duygusal, dil ve zihinsel gelişimlerinin desteklenmesini, öz bakım becerilerinin kazandırılmasını ve ilköğretime hazır bulunurluklarının sağlanmasını amaçlamaktadır. Ayrıca program, çoklu zekâ kuramının öngörülerini benimseyerek çocuğun tüm gelişim alanlarındaki davranışlarını daha üst düzeye çıkarmayı, çeşitlendirmeyi ve zenginleştirmeyi amaçlamaktadır.

MEB’in açıklaması şu şekildedir: 2002-2003 eğitim öğretim yılında denenip geliştirilmek üzere uygulamaya konulan 36-72 aylık çocuklar için okulöncesi eğitim programı, yapılan araştırmalar ve uygulamalardan alınan geri bildirimler, 2005-2006 eğitim öğretim yılında ilköğretimde gerçekleştirilen yenilikler, okulöncesi eğitim alanında yapılan araştırmalar ve uygulamacılardan alınan geri bildirimler, Avrupa Birliği ve uluslararası normlara uyum sağlama amacıyla Avrupa Birliği Ülkelerindeki okulöncesi eğitim alanında yapılan uygulamalar dikkate alınarak analiz edilmiştir. Ayrıca, çocukların insan haklarına, demokrasiye ve farklı kültürlere duyarlık kazanmaları da amaç olarak benimsenmiştir. Verilerin incelenmesi sonucunda programın gözden geçirilmesi ve güncellenmesi gereksinimi ortaya çıkmıştır.

2006 okulöncesi eğitim programının temel özellikleri: Program 36-72 aylık çocuklara yöneliktir.  Program çocuk merkezlidir.  Amaçlar ve kazanımlar temeldir.  Gelişim özellikleri her yaş için ayrı olarak düzenlenmiştir.  Konular amaç değil, araçtır.  Üniteler yer almamaktadır.  Program esnektir.  Program öğretmene özgürlük tanır.  Yaratıcılık ön plandadır.  Program öğretmenin planlı çalışmasını gerektirir.  Çocuğun özgürce deneyimler kazanabilmesine olanak tanıyan ortamlar önemlidir.  Problem çözme ve oyun temel etkinliklerdir. Günlük yaşam deneyimlerinin ve yakın çevre olanaklarının eğitim amaçlı kullanılması teşvik edilmelidir.  Öğrenme yaşantılarının çeşitlendirilmesi önemsenmektedir.  Aile katılımı önemlidir.  Değerlendirme süreci çok yönlüdür.  Belirli gün ve haftalar yaş grubunun çeşitli özellikleri dikkate alınarak belirlenmiştir.  Eklerde yer alan çizelgeler/formlar yalnızca birer örnektir.  Program geliştirilmeye açıktır.

Oyun, okulöncesi çocuğun günlük yaşamının ayrılmaz bir parçasıdır. Bu gerçekten hareketle, programda yer alan amaç ve kazanımlar ele alınırken oyunun temel etkinlik olarak kullanılması beklenmektedir. Bu durum problem çözme becerisinin kazandırılması süreci için de geçerlidir.

Okulöncesi eğitimde değerlendirme; çocuğun gelişiminin değerlendirilmesi, programın değerlendirilmesi ve öğretmenin kendini değerlendirmesi olarak üç boyutta gerçekleştirilmektedir:  Çocuğun gelişiminin değerlendirilmesinde, öğretmenlerin çocukları sürekli gözlemlemesi, günlük notlar tutması, daha sonra bunları kayıt formlarına geçirmesi ve her yarıyılda en az bir gelişim raporu sunması,  Programın değerlendirilmesinde, öğretmenlerin hazırladıkları ve uyguladıkları planları tüm boyutları ile ele almaları, yıllık ve günlük planlar ile etkinlikler arasındaki tutarlılığı sağlamaları, planlanan ile uygulanan arasındaki durumu saptamaları ve ortaya çıkan yeni gereksinimlerin neler olduğunu saptaması,  Öğretmenlerin kendilerini değerlendirmesi, çocuğun ve programın değerlendirilmesinden elde edilen verileri dikkatle analiz etmeleri, kendi ilgi, yetenek ve yönelimlerini belirlemeleri ve kişilik özelliklerini gözden geçirmeleri.

Okulöncesi eğitimde programların şu özellikleri taşımasına dikkat edilmelidir:  Program belirli amaçları gerçekleştirmelidir.  Program çocukların bireysel gereksinimlerine uygun olmalıdır.  Program çocuğun yönlendirdiği etkinliklerle öğretmenin yönlendirdiği etkinlikler arasında bir denge oluşturmalıdır.  Program insan ilişkilerine dayalı bir atmosferin gelişimini sağlamalıdır.  Program okulöncesi eğitim kurumunun eğlenceli ve zevk alınan bir yer olmasını sağlamalıdır.  Program ana babaları, çocukların eğitimine katmalıdır.  Program ürünleri değerlendirmelidir.

Eğitim sürecine ailenin katılımı, öğrencilere kazandırılmak istenen davranışların kalıcı olması bakımından önemlidir. Bu nedenle okulda gerçekleştirilen etkinlikler ile ailenin evde gerçekleştirebileceği etkinliklerin aileye tanıtılması büyük yarar sağlar. Ailenin kurumda uygulanan eğitim programına katılımı sağlanarak bir yandan ailenin okulda gerçekleştirilen etkinlikleri tanıması; diğer yandan da sorunlu davranışları olan çocukların davranışlarının kısa sürede çözümlenmesi olanaklı olur.

 Kimi zaman da öğretmen ve çocuğun bire bir çalışması gerekebilir.  Öğretmen, aynı anda bütün çocukları görebilecek bir konumda bulunmalıdır.  Çocuk etkinlikleri gerçekleştirdikçe ödüllendirilmelidir. Programla ilgili etkinlikleri gerçekleştirirken öğretmen, çocukta yaratıcılığı ve sorun çözme becerilerini geliştirmeye yönelik bir tutum sergilemelidir. Yeni ve özgün çözümler öğretmen tarafından daima olumlu karşılanmalı; çocuklar, sorunlara olası çözümler üretmeleri yönünde desteklenmeli; yeni, özgün ve değişik çözümler ödüllendirilmelidir.  Yaratıcılık ve karar verme becerilerinin geliştirilmesi açısından etkinlikler çocuklar tarafından başlatılmalı ve çocuklar bu yönde teşvik edilmelidir.