OKULÖNCESİ EĞİTİM VE İLKÖĞRETİM

Okulöncesi dönem, 0-6 yaş arasında geçen dönem olmakla beraber, bu dönemde çocuğun öğrenmesi en yoğun olup, temel alışkanlıkları ve zihinsel yetenekleri en hızlı gelişme ve biçimlenme göstermektedir. Dolayısıyla okulöncesi eğitimi çocukların ilköğretime başlayıncaya kadar geçirdikleri birçok kritik dönemi içine alması ve gelişim hızının çok yüksek olması nedeniyle büyük bir önem taşımaktadır.

İlköğretim basamağı bireylerin karşılaşacakları sorunları çözmede, toplum değerlerine uyum sağlamada ve toplum kurallarını uygulamada bireylere temel yeterlik kazandırırken, Bireylerin söz konusu belirli bilgi ve becerileri planlı ve programlı bir biçimde edinmelerini amaçlamaktadır.

Çocuğun ilköğretim basamağında karşılaşacakları sorunları çözmede, toplum değerlerine uyum sağlamada ve toplum kurallarını uygulamada temel yeterlikleri etkili bir biçimde edinmesi ve ilköğretimde başarılı olması okulöncesi dönemde edinilen yaşantılardan büyük ölçüde etkilenmektedir. Bu sebeple, okulöncesi eğitim ve ilköğretim arasındaki ilişki oldukça önemlidir.

Okulöncesi eğitim doğumdan ilköğretimin başlangıcına kadar olan çocukluk yıllarını içine alan, bu yaş çocuklarının bireysel özelliklerine ve gelişimsel düzeylerine uygun zengin uyarıcı çevre olanakları sağlayan, onların tüm gelişimlerini, toplumun kültürel değerleri ve özellikleri doğrultusunda en iyi biçimde yönlendiren bir eğitim süreci olarak tanımlanmaktadır. Başka bir tanımla, okulöncesi eğitim, 0-6 yaşları arasındaki, çocuğun bireysel özelliklerini ve gelişim düzeylerini göz önüne alarak ve onun zihinsel, duygusal, fiziksel ve sosyal yönden gelişimini destekleyerek erişebileceği en üst düzeye çıkaran ve çocuğu ilköğretime ve yaşama hazırlayan planlı ve sistemli bir eğitimdir.

Okulöncesi dönemde verilen nitelikli eğitim, çocukta öğrenmeyi ve öğrenmeye istekli olmayı artırmakta ve çocuğun tüm yaşantısında başarılı olmasını sağlamaktadır. Çünkü bu dönemde çocuk temel alışkanlıklar kazanmakta, çeşitli deneyimlerde bulunarak sosyalleşmekte, bilişsel ve duyuşsal becerilerini ve yeteneklerini geliştirmektedir.

Okulöncesi eğitim kurumlarının, annesi çalışan çocuğun güvenli bir ortamda bakılmasını sağlamak, çocukların fiziksel, sosyal, duygusal, zihinsel ve dil alanındaki gelişimlerini dengeli ve sistemli biçimde desteklemek, özellikle farklı sosyoekonomik ve sosyokültürel ortamlarda yetişen çocukların gelişme ve yetişme farklılıklarını ilköğretime başlamadan gidermek ve çocukları ilköğretime hazırlamak gibi önemli eğitsel yararları bulunmaktadır. Okulöncesi eğitim kurumuna devam eden çocuğun sosyal ve duygusal gelişiminin yanısıra uygulanan programlar sonucunda, yetenekleri doğrultusunda yaratıcılığı ve zihinsel gelişme kapsamına giren kavram geliştirme, algılama, bellek, dikkat, problem çözme, düşünce üretebilme yetenekleri gelişir. Ayrıca, bu dönemde çocuğun arkadaşları ve okulöncesi öğretmenleri ile kurduğu çeşitli ilişkiler ve dinlediği masal, öykü ve konuşmalar onun dili anlama ve kullanma yeteneği ile konuşulan dili günlük yaşamda etkin bir biçimde kullanma yeteneğini de geliştirir ve sözcük dağarcığını zenginleştirir.

Okulöncesi eğitim kurumlarının çocukların sosyal gelişimleri üzerindeki etkilerini inceleyen kimi çalışmalar, okulöncesi kurum deneyimi olan çocukların, olmayanlara göre sosyal açıdan daha yeterli, kendine güveni olan, kendi kendine yeten, dışa dönük, yetişkinlerle olan ilişkilerinde daha olumlu, akranlarıyla daha ileri düzeyde oyunlar oynayabilen, sosyal ilişkileri daha iyi anlayabilen çocuklar olduklarını göstermiştir. Çocukların sosyal becerilerindeki bu farkın okul yıllarında da devam ettiği, daha fazla arkadaşları olduğu, sosyal etkinliklerde daha etkin, akranları arasında daha popüler çocuklar oldukları bulunmuştur.

Çocuk okulöncesi eğitim dönemi süresince, daha sonraki yıllarda öğreneceklerini destekleyecek bilgiler edinir ve beceriler geliştirir. Kendini ifade etmeyi öğrenir, dilini geliştirir, matematik ve okuma yazma öncesi becerilerini, problem çözme ve karar verme yeteneklerini geliştirebileceği deneyimler yaşar. Bu dönemde düşünmeyi ve anlamayı öğrenir.

Söz konusu beceriler bu dönemde geliştirilmezse, çocuğun okuldaki ve sonraki yaşamında öğrenme güçlükleri, gecikmeleri ve engelleri yaşayabileceği ifade edilmektedir. Bunun yanısıra okula devam, okulda başarılı olma ve topluma katkıda bulunma olasılıklarının düşük olabileceği söylenebilir.

Okulöncesi eğitimin evrensel sayılabilecek üç temel amacı bulunmaktadır:  Toplumsal amaçlar: Çalışan annelere destek sağlamak; her çocuğun bireysel farklılıklarını göz önüne alarak onların sosyal, zihinsel, duygusal, fiziksel ve cinsel gelişim alanlarında geleneksel eğitimin boşluklarını kapatmak.  Eğitsel amaçlar: Çocuğun duygularını eğitmek ve çevresiyle iletişimini sağlamak.  Gelişimsel amaçlar: Çocuğun doğal gelişimini temel alarak öz bakım becerileri, konuşma, öğrenme ve dil becerilerinin gelişimini sağlamak.

(MEB, 1973)’ e göre okulöncesi eğitiminin amaç ve görevleri şunlardır:  Çocukların beden, zihin ve duygu gelişmesini ve iyi alışkanlıklar kazanmasını sağlamak,  Çocukları ilköğretime hazırlamak,  Koşulları elverişsiz çevrelerden ve ailelerden gelen çocuklar için ortak bir yetiştirme ortamı yaratmak,  Çocukların Türkçe’yi doğru ve güzel konuşmalarını sağlamaktır.

Türkiye’de okulöncesi eğitim, isteğe bağlı olarak zorunlu ilköğretim çağına gelmemiş 36-72 ay arasındaki çocukların eğitimini kapsamaktadır.

Okulöncesi eğitim kurumları bağımsız anaokulları olarak kurulabildikleri gibi, kız meslek liselerine bağlı uygulama sınıfları ile diğer öğretim kurumlarına bağlı anasınıfları olarak da açılabilmektedir.

Türkiye’de okulöncesi eğitimin en temel sorunu okullaşma oranının istenilen düzeyde olmamasıdır.

Belirlenen özel hedefler şunlardır:  Okulöncesi eğitimde okullaşma oranının gelişmiş ülkeler düzeyine çıkarılması  Sosyal, psikolojik ve zihinsel gelişimin erken yaşlarda şekillenmesi nedeniyle, okulöncesi eğitimin yurt genelinde fırsat ve olanak eşitliği sağlayacak şekilde yaygınlaştırılması

Okulöncesi dönemin genel özelliği, bu yaş çocuğunun gelişiminin oldukça hızlı olması ve diğer yaşam dönemleri ile karşılaştırıldığında, gelişimin farklı yönlerinin birbirleriyle ilişkisinin fazla olmasıdır.

İki yaş civarında başlayıp okul yıllarına kadar süren bu dönemde çocuklar kendi başına hareket etmeye, kendi isteklerine yönelip belli becerileri gerçekleştirmeye başlar. Yetişkinlere bağımlılığı önemli ölçüde azalmıştır. Bu dönem, temel hatlarıyla okula hazırlık becerilerinin kazanıldığı bir dönemdir. El ve göz eş güdümünü geliştirme, algıladığı nesneye uzanıp yakalama, tutma, eylemde bulunma becerilerini gerçekleştirme, rahat anlaşılır bir biçimde konuşma, kendi kendine yemek yiyip kendi kendine giyinebilme, cinsiyet farklılıklarını öğrenme, aile bireyleriyle ve akranlarıyla yakın ilişkiler kurma bu dönem çocuğunun tamamlaması gereken gelişim görevleri arasında yer almaktadır.

Okulöncesi dönemde çocukların fiziksel gelişimi, beden ve fiziksel görünüşteki değişme kadar, psiko-motor becerilerdeki gelişimi de kapsar. Fiziksel gelişim, boy, ağırlık ve hacimde artışın yanısıra vücudun sistemlerinin kendilerinden beklenen işlevleri yerine getirecek duruma gelmelerini de kapsamaktadır. Okulöncesi döneme denk gelen 3-6 yaşları arasındaki bedensel gelişme hızı, bebeklik dönemine göre yavaşlar. Bu dönemde erkek çocukları, kızlardan daha uzun ve ağır olmalarına karşılık, kız çocuklarının ince motor kaslarının gelişimi, erkek çocuklardan biraz daha ileridedir. Bu dönemde, sinir sistemi, gelişimini büyük ölçüde tamamlar. Kalbin büyümesi altı yaşına kadar çok hızlıdır. Kalp atışı da giderek azalır ve ilköğretime başlama yaşına doğru yetişkinlerinkine benzer duruma gelir. Solunum sisteminin, özellikle de ciğerlerin kapasitesinin gelişimi bu dönemde oldukça yavaştır.

Okulöncesi dönemde çocukların vücutları doğal olarak çok esnek ve etkinlik düzeyleri çok yüksektir. Bu dönemde, büyük kas gelişimi daha ileride iken küçük kas gelişimi yeterli değildir. Bu nedenle, koşma, atlama, tırmanma gibi etkinliklerde daha ilerde iken yazma, çizme, makasla kesme, ayakkabı bağlama gibi etkinliklerde daha az başarılıdırlar. Okulöncesi dönemde, kaba motor hareketleri sağlayan kaslar, ince motor hareketleri sağlayan kaslara oranla daha fazladır.

Gelişimsel olarak, çocuklar henüz gözlerini küçük nesneler ya da ayrıntılar üzerinde odaklayabilmek için yeterli olgunluğa ulaşamadıkları için bu dönemde el göz uyumları yetersizdir. Örneğin, iğne deliğinden iplik geçirme, ipe boncuk dizme vb. etkinliklerde büyük fırçalara, pastel boyalara, kalın kurşun ve boya kalemlerine, büyük boncuklara gereksinim duyarlar.

Okulöncesi dönem, zihinsel gelişim açısından Piaget’in sınıflandırmasına göre duyusal motor ve işlem öncesi dönemlere ayrılmaktadır. Duyusal motor dönemi 0- 2 yaş arası, işlem öncesi dönem ise 2-7 yaş arasına denk gelmektedir.

Duyusal motor dönemi, doğumla başlayan ilk gelişim dönemidir. Çocuğun bu dönemdeki zihinsel gelişimi görme, işitme, dokunma, tatma ve hareket gibi duyularla başlar. Bu dönemde zihinsel işlevler, hareket ve duyusal etkiler yoluyla oluşmaktadır. Dinleme, konuşma, matematiksel yetenekler ve akıl yürütme bu dönemde henüz gerçekleşmemiştir. Bu dönemin en önemli özelliği, çocuğun nesne devamlılığı özelliğini kazanmasıdır. Nesnenin devamlılığı, nesne görüş alanından uzaklaştırıldığında, çocuğun, nesnenin varlığının farkında olması ve kaybolan nesneyi ısrarla aramasıdır. Bu dönemde çocuk tümüyle benmerkezci bir düşünce yapısına sahiptir. Benmerkezci düşünme çocuğun konuşmalarına da yansır.

İşlem öncesi dönemde çocuk önce sembolik, daha sonra da sezgisel düşünceyi geliştirir. Çocuğun zihinsel gelişimi açısından işlem öncesi dönem sembolik işlem dönemi ve sezgisel işlem döneminden oluşmaktadır.

Sembolik işlem dönemi, bir nesne ya da hareketin bir diğerini temsil için kullanıldığı dönemdir. Sembolik işlem dönemi, işlem öncesi dönemin yaklaşık 2-4 yaşları arasını kapsar. Bu dönemde, dramatik oyunda belirli hareket ve nesneler diğer hareket ve nesnelerin yerine geçer. Bir odun parçası telefon olabilir. Çocuk bu dönemde yaşayan ve yaşamayan nesneler arasında ayrım yapamaz.

4-7 yaşları arasını kapsayan sezgisel işlem döneminde çocuklar mantık kurallarına uygun düşünme yerine sezgilerine dayalı olarak akıl yürütürler ve problemleri sezgileriyle çözmeye çalışırlar. Bu dönemde mantıklı düşünme işlemi henüz gelişmediğinden, çocuklar nesnelerin görüntülerinin etkisi altındadır. Henüz bilişsel yapıları korunumu kavrayabilecek düzeye ulaşmamıştır.

Korunum, herhangi bir nesne ya da nesne grubunun fiziksel biçimi ya da mekândaki konumu değiştiğinde, nesnenin miktar, sayı, alan ve hacim vb. özelliklerinin değişmeyeceği ilkesidir.

Okulöncesi dönem, psikososyal gelişim açısından Erikson’un sınıflandırmasına göre özerkliğe karşı kuşku ve utanç dönemi ve girişimciliğe karşı suçluluğun yaşandığı dönemden oluşmaktadır. Özerkliğe karşı kuşku ve utanç dönemi 2-3,5 yaş arası, girişimciliğe karşı suçluluğun yaşandığı dönem 4-6 yaş arasına denk gelmektedir.

Özerkliğe karşı kuşku ve utanç dönemindeki çocuklar için kendine güven duygusu ve kendi kendini denetleme önem kazanmaktadır. Girişimde bulundukları işleri yaparak kendilerine olan güvenlerini artırmaya çalışırlar. Yetişkinlerin yaptıkları işe karışmalarını ve müdahale etmelerini istemezler. Eğer yaptıkları iş engellenirse öfkelenip hırçınlaşırlar.

Girişimciliğe karşı suçluluğun (4-6 yaş) yaşandığı dönemde ise çocuklar doyurulmaz bir merak, enerji ve etkinlik içindedir. Bu dönemde çocuğun çevresi ve ailesi, onun bu davranışlarını özendirir, çocuğun deneme ve yanılmasına, araştırmasına izin verirse çocuğun girişkenlik duygusu artar. Diğer taraftan, çocuğun çevresi ve ailesi, çocuğun bu yaşantılarını engeller, denetler ve eleştirirse çocukta suçluluk duygusu gelişir.

Okulöncesi dönemde dil gelişimi, kullanılan sözcükler, kurulan cümle biçimleri, konuşma içerikleri, bilişsel gelişim düzeyi ile anne babanın çocukla iletişim biçimi, geçirilen yaşantıların nitelikleri, bireyin özdeşim kurduğu grubun özellikleri gibi çevresel etmenlerden etkilenmektedir.

İlköğretim bireyleri yetişkin oldukları zaman alacağı toplumsal, sosyal ve kültürel görevleri için hazırlayan, bu görevler için temel bilgi ve beceriler kazandıran eğitim basamağıdır.

İlköğretimin, eğitim sistemi içindeki önemi şöyle açıklanabilir:  Öğrencilerin hızla artan bilgi gereksinimlerinin ilköğretim tarafından karşılanmak zorunda olunması,  İlköğretimin, çocuğun bilişsel, duyuşsal, fiziksel ve ahlaki davranışlarını bir bütün olarak geliştirmek için kapsamlı bir eğitim sağlaması,  Çocuğun bilişsel, duyuşsal ve fiziksel yönlerden bir bütün olarak yetiştirilmesi, ona nasıl öğreneceğinin öğretilmesi, bilgileri ezberleme yerine özümsemelerinin daha uzun zaman alacağının ancak daha kalıcı olacağının vurgulanması.

Bir ülkede ilköğretim kurumları şu temel işlevleri gerçekleştirmektedir:  Ulusal düzeyde sosyo-kültürel bütünleşmeyi sağlamak,  Öğrencilere vatandaşlık eğitimi vermek,  Bireylerin bedensel, zihinsel, duygusal ve sosyal bakımdan tüm yönleriyle gelişimini sağlamak,  Bireylerin iş ve çalışma yaşamına uyum sağlamasına yardımcı olacak beceriler kazandırmak,  Ortaöğretim düzeyindeki genel ve mesleki programlarla yaşama hazırlayıcı bilgi ve beceriler kazandırmak,  İş yaşamına atılacaklara, yaygın eğitim kurumlarını tanıtmak ve bunlarla ilişki içinde olmak,  Uluslararası ilişkiler için bilimsel tutum ve değerler geliştirmek.

Eğitim Programları ve Değerlendirme Ulusal Konseyi’ne göre (NCCA), ilköğretimin amaçları şunlardır:  Özgün bir birey olarak çocuğun kendi potansiyelinin farkına varmasını ve sağlıklı bir yaşam sürmesini sağlama,  Çocuğun diğer insanlarla iş birliği yaparak ve birlikte yaşayarak toplumsallaşmasını ve toplumun yararına katkıda bulunmasını sağlama,  Çocuğu üst öğrenime ve yaşam boyu öğrenmeye hazırlama.

Türkiye’de ilköğretimin amaçları MEB (1973) tarafından şöyle belirlenmiştir:  Her Türk çocuğuna iyi bir vatandaş olmak için gerekli temel bilgi, beceri, davranış ve alışkanlıkları kazandırmak; onu milli ahlak anlayışına uygun olarak yetiştirmek,  Her Türk çocuğunu ilgi, istidat ve yetenekleri yönünden yetiştirerek yaşama ve üst öğrenime hazırlamak.

İlköğretim çocuklarının tamamlamaları gereken gelişim görevleri, akranlarıyla birlikte olumlu ilişkiler geliştirip, onlarla çeşitli etkinliklerde bulunma, cinsiyet rollerini kazanma, toplumun cinsiyetlere yüklediği değerleri ve sosyal rolü öğrenme, cinsiyetine uygun davranışlar kazanma, okuma-yazma gibi temel okul becerilerini geliştirme, değerler ve vicdan anlayışı geliştirme, kendine göre bir değer sistemi oluşturmadır.

İlköğretimin ilk yıllarında çocukların büyümesinde gittikçe artan bir yavaşlama olmasına rağmen, 10 yaşlarına doğru, vücut biyokimyasındaki farklılaşmalara bağlı olarak, özellikle kız çocuklarında ani bir boy artışı görülmektedir. Erkek çocukları 10 yaşlarına kadar kızlardan biraz daha uzun ve daha iri bir bedene sahip olmalarına karşılık, dördüncü ve beşinci sınıflarda kızlardan daha ufak bir görünüme bürünürler.

Bu çağın başlangıcında, zaman kavramı çok sınırlıdır. Çocuklar ilerisi için plan yapamaz ve zamanlarını ayarlayamazlar. İkinci sınıfta zaman kavramı gelişmeye başlar, dönemin sonuna doğru yemek zamanını, ders yılının başını ve sonunu, haftanın günlerini ve aylarını kavrar duruma gelir.

İlköğretimin birinci dönemi çocuğun öğrenme ve sosyal beceriler kazanma çabalarının öne çıktığı bir dönem olup, Erikson’un psikososyal gelişim evrelerinden başarılı olmaya karşı yetersizlik karmaşasının ve kimlik kazanmaya karşı kimlik krizinin yaşandığı döneme denk düşmektedir.

Yaptığı işlerde başarılı oldukça kendine olan güveni artar, çocuğun kendine güveni arttıkça da çalışma ve başarılı olmaya doğru güdülenme düzeyi artış gösterir. Okul yaşamında derslerinde başarılı olma, çocuğun kendine güvenmesi açısından önemli olmaktadır.

Okul dönemi boyunca çocuğun sözcük dağarcığı giderek genişler. 7-11 yaşları arasında, çocuk cinslere ve türlere ait, nitelemeye ve mantığa yönelik sözcüklerin anlaşılmasını artırır. Eş anlamlı birçok sözcüğün anlamlarını edinerek gelişimini ilerletir.