İLKÇAĞ FELSEFESİ

Yeni-Platonculuk felsefî olduğu kadar dinî bir yapıya sahiptir. Yeni-Platonculuktaki dinî karakteri doğrudan ve yalnızca onu temellendiren düşünürlerin kişisel yaklaşımlarına dayandırmak eksik bir çaba olur. Onun dinî karakterini dönemin sosyokültürel şartlarında aramak da gerekmektedir. Bu noktada karsımıza çıkan en önemli etken Hristiyanlık olmuştur.

Plotinus’un hayatı ve kişiliği hakkındaki ayrıntılı bilgilere onun öğrencisi olan Porphyry’nin Plotinus’un Hayatı Üzerine (On the Life of Plotinus) adlı eseri vasıtasıyla ulaşmak mümkündür.

Yeni-Platonculuk, temelde varlıklar arasında gözetilen hiyerarşik bir sıralamaya dayanmaktadır denilebilir. Bu hiyerarşi, bir ucunda Tanrı’nın, diğer ucunda maddenin bulunduğu bir mükemmeliyet skalası üretmiştir. Tanrı, ya da Plotinus’un kullandığı tabirle “Bir”, mükemmeliyetin pozitif tarafını teşkil etmektedir. Tanrı evrenin tek ve gerçek nedenidir. Madde ise “yokluk”tur. Madde hiçbir niteliğe sahip değildir. Dolayısıyla ondan bahsederken aslında yokluktan bahsedilmiş olmaktadır. Tanrı ve madde arasında ise yukarıdan aşağıya doğru Nous, Evren Ruhu ve bireysel ruhlar yer almaktadır. İnsan ruhu için nihai hedef, maddeden uzaklaşmak, Tanrı ile bütünleşmektir. Yeni-Platonculuk bu varlık katmanlarının temel niteliklerine dair yoğun bir tartışma yürütmüştür.

Agnostisizm “bilinemezcilik” demektir. Teoloji tartışmalarında çok sık karşılaşılan bu kavram Tanrı’nın var olup olmadığını, varsa O’nun hangi sıfatlara sahip olduğunu söylemenin mümkün olmadığını belirtir. Agnostisizme göre, Tanrı’nın varlığınaysa da sıfatlarına dair yargıda bulunmayı mümkün kılacak verilere ulaşmak imkânsızdır. Bu nedenle, bu hususlarda bildirimde bulunmak yerine, yargıyı askıya almak gerekmektedir.

Bir, kendisi “şey” olmayan, başka bir deyişle, evrendeki “eşya”ya dâhil olmayan, fakat o eşyanın ortaya çıkısını mümkün kılandır. Bu itibarla, gündelik dildeki anlamı ile “var olan” ilk “şey”in Yeni-Platoncu literatürdeki karşılığı Nous’tur.

Sudur sürecinin ikinci aşamasını Ruh teşkil etmektedir. Cisimsel olmayan ve bölünemez bir varlık olarak ruh, manevi gerçeklikle maddi gerçeklik arasında bir köprü, duyular üstü dünya ile duyusal dünyayı birbirine bağlayan halka görevi görür.

İnsan ruhu varlık hiyerarşisinde merkezi öneme sahip evren ruhunun bir parçasıdır. Dolayısıyla onu bilmek insan açısından ancak kendi ruhu aracılığıyla mümkündür. Onun Tanrı’yı bilmesi ise, vecd yolu ile olmaktadır. Tanrı’yı evrendeki herhangi bir nesne gibi bilmek imkânsızdır. Çünkü Tanrı varlığın ötesindedir. O’nun hiçbir niteliği yoktur. Kendisi niteliksiz olmakla birlikte her şeye kaynaklık teşkil eden Bir’in klasik bilgi vasıtalarıyla bilinmesi bu bakımdan mümkün değildir. Onu, doğasına uygun düşecek şekilde, ancak mistik bir tecrübe vasıtasıyla bilmek mümkündür. Bilgi araçları da tıpkı varlık mertebeleri gibi belirli bir hiyerarşi içerisinde yükselmekte ve Tanrı hakkındaki bilgi ile sonlanmaktadır.

Mutluluğun ön koşulu olan “iyi yaşam”ın, Aristoteles ve takipçilerinin iddia ettiği gibi “kendi özel amacını gerçekleştirme ”ye, Stoacıların iddia ettiği üzere “doğaya uygun bir yasam sürdürmeye” veya Epikürosçulukta benimsendiği biçimiyle “huzurlu olma” ya ve “sarsılmazlığa” (ataraxia) bağlı olması, mutluluğu yalnızca insanla ilgili bir ilke olmaktan çıkaracak ve bütün canlıları kapsayan bir hale sokacaktır. Bu son durumda, söz gelimi bitkilerin de “iyi yasam” sürdürdüğü iddia edilebilecektir. Böylesi bir iddia bitkilerin de pekâlâ mutlu olabileceği anlamına gelecektir. Oysaki bu pek de makul bir iddia değildir. Plotinus’a göre, mutluluk canlı varlıkların ulaşmak istediği bir şeydir. Fakat onu tüm canlı varlıkların nihai amacı olarak belirlemek doğru olmaz. Mutluluk yetkin ve gerçek bir yaşama bağlıdır.

Çirkin ruh, kendisini maddeye kaptırmış, tiksinti duyduğumuz ruhtur. Ruhu güzel yapan, cisimden uzak durması; akla, ruhsal olana yönelmesidir, erdemlerdir. Cisim güzel ideasından pay almak suretiyle güzelleşirken ruh kendisini maddeden arındırmak suretiyle güzel olmaktadır.

Plotinus’un varlık hiyerarşisi içerisinde en aşağı tabakayı madde teşkil etmektedir. Salt madde, antik Yunan düşüncesinin genelinde olduğu gibi Yeni-Platoncu düşüncede de yokluk olarak kabul edilmektedir. O mutlak yokluk ve karanlıktır. Maddenin mutlak yokluk olması onun herhangi bir niteliğe sahip olmamasından kaynaklanmaktadır.

Enneadların birinci cildi ahlak hakkındaki meselelere hasredilmiştir. İkinci cildinde evren mevzuu ele alınmaktadır. Örneğin gök cisimlerinin dairesel hareketleri, yıldızların hareketlerinin neden-sonuç ilişkisi dâhilinde açıklanıp açıklanamayacağı, imkân ve gerçeklik gibi hususlar bu cildin başlıca tartışma konularını oluşturmaktadır. Üçüncü cilt kader, aşk, sonsuzluk ve zaman gibi konuları irdelemektedir. Dördüncü ciltte ele alınan meseleler daha ziyade ruh mevzuu üzerine odaklanmaktadır. Ruhun özü, ruh ile ilgili sorular, duyumsama ve hafıza, ruhun ölümsüzlüğü, tüm ruhların aynı olup olmadığı gibi hususlar bu bölümde ayrıntılı olarak tartışılmaktadır. Beşinci cilt idealar mevzuunu ele alırken altıncı cildin konusunu varlık türleri, sayılar, özgür irade ve iyilik gibi hususlar teşkil etmektedir.

Plotinus’un Tanrı’yı tanımlarken en sık kullandığı kavram “Bir”dir. Tanrı hem nesnelerin ilk ve tek nedeni olduğu hem de kendisine benzer başka herhangi bir varlık bulunmadığı için Bir’dir.

Plotinus’a göre de nesnenin güzelliği veya çirkinliği bizim ona duyduğumuz yakınlıkla alakalıdır. Bir nesneye kendimizi yakın bulmamız onunla aynı düzleme ait olduğumuz içindir. Nesne güzel ideasını yansıtırsa, ondan pay almışsa güzeldir ve bizi kendine çeker. Nesnedeki güzellik bizi idealar evrenine yaklaştırır. Bu, nesnenin maddî bir unsur olarak hiçbir değerinin olmadığı anlamına gelmektedir. Ona atfedilen değer temsil kabiliyeti ile doğru orantılıdır.

Nous Tanrı’dan sudur eden ilk varlıktır. Nous akıl, zihin, düşünce ve sezgi gibi anlamlara gelmektedir. Nous da tıpkı Tanrı gibi tektir. Çünkü, Plotinus’a göre, Bir’den, yani Tanrı’dan ancak bir sudur eder. Nous evrendeki her şeyin ideasını barındırmaktadır. Nous’un yarattığı ilk varlık Evren Ruhu’dur. Evren Ruhu’ndan ise bireysel ruhlar türemektedir.

Plotinus varlık hiyerarşisine uygun bir bilgi anlayışı geliştirmiştir. Her varlık düzeyini bilmek için farklı bir kaynağa ihtiyaç duyulmaktadır. Varlık türü yükseldikçe bilginin değeri de artmaktadır. Varlık hiyerarşisinin en altında bulunan ve maddî bir unsur olan cisimler ve onların bir toplamı olan fenomenal evren duyular vasıtasıyla bilinir. Maddenin değersizliği ona dair bilginin de epistemolojik değerini düşürmektedir. Ruhu bilmek insanın kendi özü vasıtasıyla mümkündür.

Plotinus, milattan sonra 204-270 Yılları arasında yaşamıştır.

Yeni-Platonculuğun oluşumunda rol sahibi olan felsefî kaynakların geniş bir yelpazeye yayıldığını söylemek mümkündür. Pythagorasçılık, Aristoteles, Stoacılık, Hint ve İran dinî ve mistik düşünceleri de Platon ile birlikte Plotinus’un düşüncesi üzerinde önemli etkiler yaratmıştır. Bundan dolayı doğru cevap E'dir.

Yeni-Platonculuk hızlı bir şekilde yayılan Hıristiyanlığa karşı verilmiş dinî ve felsefî bir cevaptır. Bundan dolayı doğru cevap B'dir.

Farabi, Plotinus’un sudur (emanation) teorisini İslam düşüncesi ile uzlaştırmaya gayret göstermiştir. Bundan dolayı doğru cevap A'dır.

Plotinus'un varlık hiyerarşisinde Tanrı ve madde arasında yukarıdan aşağıya doğru Nous, Evren Ruhu ve bireysel ruhlar yer almaktadır. Bundan dolayı doğru cevap D'dir.