İLKÇAĞ FELSEFESİ

Platon (Türkçe diğer adıyla Eflâtun), milattan önce 427 yılında doğdu ve milattan önce 347 yı- lında öldü. Kimi kaynaklar doğum yerini Atina olarak, kimileriyse (mesela Grote 1888, s. 247), Aegina adası olarak belirtir.107

Platon’un kurduğu Akademi adlı okul, felsefî düşüncenin yüksek düzeyde eğitim veren bir okulda kurumlaşmasının bilinen ilk örneğini meydana getirmiştir. Doğru cevap A' dır.

Platon’un erken dönem diyaloglarında ortaya attığı önemli kavramlardan biri “formlar” (biçimler) kavramıdır. Phaedo adlı eserinde Platon ilk defa “formlar” düşüncesini ortaya koymuştur. Doğru cevap C' dir.

Platon’un ruh hakkındaki görüşlerini dolaylı argümanlarla ortaya koyduğu metinlerden biri Phaedrus’dur. Bu diyalogda Platon’un ruh ile ilgili temel görüşlerini, formlar dünyasının varlığını ispat etmeye çalışırken ortaya koyduğunu görüyoruz. Doğru cevap E' dir.

“Platonik düalizm”, birbirinin zıttı olan özelliklerin bir araya gelerek bir bütünlük oluşturabileceğini iddia eden “diyalektik” kavramı ile yakından ilişkilidir. Doğru cevap A' dır.

Platon’a göre, ölçü, iyiliğin ve güzelliğin temelidir. İyi ya da güzel bir şey yapmak isteyen zanaatkâr, daha en baştan neyi nasıl, hangi ölçülere ve hangi oranlara göre yapacağına karar verir. Zanaat ürünü olan şey ortaya çıktığında, zanaatkâr en baştan koyduğu ölçülere ne derecede uyduğuna bakar, böylece hedefine ne kadar ulaştığına karar verir. Doğru cevap B' dir.

Platon felsefesinde, taklide dayalı sanat (mimesis) için de ölçü son derece önemli bir ilkedir. Yalnız burada Platon’un taklit (mimesis) kavramını çok geniş anlamda kullandığını bilmeliyiz. Ona göre, en yüksek düzeyde sanatsal icra, kutsal icracı (Demiurgos) tarafından ortaya konandır. Doğru cevap D' dir.

Platon’un siyaset felsefesini, devletin ve toplumun kuruluşu ile ilgili olarak öne sürdüğü ilkelerde aramak doğru olacaktır. İdeal devletin kuruluş ilkeleri hakkındaki görüşleri, Platon’un Devlet adlı eserinde yer alır. Aşağıda ayrıntıları verilen diğer görüşleri ise büyük oranda Devlet Adamı ve Yasalar adlı eserlerinde serdedilmiştir. Doğru cevap C' dir.

Timokrasi, şeref ve görev ilkelerine göre yönetilen devletlere işaret eder. Cömertlik ve bol ikram sahibi olma gibi ilkelere sahip askeri yönetimler, bu türden devlet biçimine karşılık gelir. Sparta, Platon zamanında bu timokrasi biçimindeki yönetimin tipik örneğidir. Bir tür oligarşik yönetim çeşidi olan plütokrasi, ekonomik güce dayalı ayrıcalıkları elinde bulunduran sınıfın yönetimde olduğu sistemlere işaret eder. Doğru cevap B' dir.

Atina’da doğan Platon, milattan önce 427-347 yılları arasında yaşadı. Babası Ariston, annesi Perictione’dur. Babası öldükten sonra annesi Pyrilampes adında biri ile evlendi. Üvey kardeşleri ve kendisi dâhil Platon 6 çocuklu bir ailenin üyesiydi. Soylu bir aileye mensup olan Platon, Atina’nın dışına çıkarak Mısır, İtalya ve Kuzey Afrika’yı dolaştı. Bu seyahatleri, felsefî düşüncelerinin şekillenmesinde etkili oldu. Doğru cevap E' dir.

Platon’a ait olan ve orijinalleri bugüne kadar gelen eserlerinin isimleri şöyledir (Preus, 2007, s. 207): Ion, Charmides, Hippias I ve II, Laches, Lysis, Euthyphro, Euthydemus, Gorgias, Protagoras, Apology (bu eser Sokrates’in Savunması olarak da bilinir ve yazı tekniği açısından tam anlamıyla bir diyalog sayılmaz), Crito, Phaedo, Menexenus, Meno, Symposium, Phaedrus, Devlet, Theaetetus, Cratylus, Timaeus, Critias, Sofist, Politicus, Philebus, Parmenides, Yasalar ve Epinomis.

Platon düşüncesinde idealar dünyasındaki varlıklar duyularımıza konu olmayan gerçek varlıklardır.

Bir şey aynı anda iki zıt sıfatı taşıyabilir. Başka bir deyişle, iki zıt özellik bir araya gelerek bir bütünlük oluşturabilir. Örneğin ben bir kişi olarak sizlerden farklıyım. Ben, kendim, bir bütünüm ama kendi bedenim de sağ-sol; alt-üst gibi birbirinin zıddı olan parçalardan oluşuyor. Demek ki zıtlar bir araya gelerek bir bütün oluşturabiliyor (Platon, 1997, s. 6-7). Bu fikir (diyalektik, yani zıtların bir araya gelerek bütün oluşturması düşüncesi) Platon ontolojisinde önemli bir yer tutar. Platon düşüncesinde “gerçek varlık” ile “oluş” (yahut maddi varlık) birbirinden farklıdır. Bu ikisi arasındaki farkı anlamak için Platon’un temel düşüncelerinden birini hatırlamak gerek: Platon’a göre, duyularımıza konu olan şeylerle formlar dünyasındaki şeyler birbirinden mahiyet itibariyle farklıdır. Formlar dünyasındaki şeyler bilgiye (episteme) konu olurken, fenomenler (phainomena) dünyasındaki şeyler kanaatlere (doxa) konu olurlar. Platon’un epistemolojik düşüncesindeki bu ayrım, ontoloji anlayışında da benzer bir şekilde yer alır: Formlar dünyasındaki varlıklar gerçek varlıklardır. Oysa fenomenler dünyasındaki varlıklar, formlar dünyasındaki gerçek varlıkların duyularımıza konu olan basit yansımalarıdır. Verilen tüm öncüller doğru olduğundan doğru cevap E'dir.

Platonun epistemik felsefesine göre verilen öncüllerin hepsi doğru olduğundan dolayı cevap E'dir.

Platon düşüncesinde ruhun bedenden mahiyet itibariyle farklı, bağımsız bir varlık olmakla kalmayıp, bedeni etkisi altına alabilen bir varlık olduğu iddiası ortaya çıkmaktadır.  Ruhla beden arasındaki ilişki tek yönlü değildir: Beden ruhu etkilediği kadar ruh da bedeni etkiler. Tüm öncüller doğru olduğundan cevap E'dir.

Platon’a göre, bir eylemin iyi ya da kötü olduğunu anlamak için o eylemin salt gerçekleşme biçimine bakmak yeterli değildir. Platon’un kendi verdiği örneğe bakalım: Babasını mahkemeye şikâyet eden birinin, sırf bu hareketi nedeniyle kötülük yaptığını söyleyemeyiz. Eylemin ardına baktığımızda, şikâyet edilen kişinin haksız yere adam öldürdüğü görüldüğünde, kendisini mahkemeye şikâyet eden oğlunun kötülük değil, adalet duygusu nedeniyle iyilik yaptığını düşünürüz. “Ameller niyetlere göredir” hadisi de buna çok benzer bir düşünceyi içerir: Bir eylemin ahlâkî açıdan değerlendirilmesi yapılırken o eylemin ardındaki niyetlere de bakmak gerekir.

Platon, sanatı özerk ve bağımsız bir alan olarak görmez. Sanatı değerli kılan şey, yarattığı nesnelerdir. Platon, işe yaramayan, yeni nesilleri sağlıklı ve düzgün bireyler olarak yetiştirmeyen bir sanatı olumlamaz.

Platon’un sistemi, işlevsel bir iş bölümüne dayanır. Sınıflar birbirinin işine karışmaz ama sınıflar arasında geçiş söz konusudur. Örneğin asker sınıfından biri, uygun şartlar oluştuğunda yönetici sınıfına geçebilir. Dolayısıyla Platon’un ideal toplumunda sosyal sınıflar “inşa edilen” ve geçişken tabakalardan oluşur. Oysa kast sisteminde sınıfların adeta “tanrı vergisi” olduğu kabul edilir ve sınıfsal pozisyonlar aile bağlarıyla, doğuştan oluşur. Kast sisteminde tabakalar arasında geçiş mümkün değildir.

Platon’un kurduğu Akademi adlı eğitim kurumu, günümüz üniversitelerinin bilinen en eski atasıdır.

Platon’un hedonist olduğunu (yani tüm eylem ve ahlâki ilkelerin ardında bir tür haz arayışı vardır dediğini) iddia etmek doğru olmaz. Platon genel olarak hazzın önemli bir motivasyon aracı olduğunu kabul etmektedir. Fakat hazzın her zaman ve her yerde yegane veya en büyük motivasyon kaynağı olduğu/olması gerektiği yönündeki bir iddiayı Platon’un diyaloglarında bulamayız. Platon, hazzı bir varlık veya olay olmaktan ziyade bir tür “süreç” olarak görür. Doğru cevap C'dir.