Helenistik Felsefe: Ahlaki Dönem

Helenistik felsefe “ahlaki” ve “dinî” dönem olarak kendi içinde kabaca iki döneme ayrılmak- tadır. Ahlaki dönemde Platon’un Akademisi ve Aristoteles’in Lisesine ilaveten adından söz ettiren üç düşünce akımı göze çarpmaktadır. Bunlar Stoacılık, Epikürosçuluk ve Şüpheciliktir. Dini dönemde ise, bir sonraki ünitede ele alınacak olan “Yeni-Platonculuk” etkilidir.

Stoa Yunancada yüksek sütunlu galeri, sundurma anlamına gelmektedir. Stoacılık tabiri buradan gelmektedir.

Stoacılık kendisinden sonra gelen düşünceleri etkilediği gibi, kendisinden önceki bazı öğretilerin de etkisi altında kalmıştır. Bu kapsamda, Stoacıların felsefesini biçimlendirdiği söylenebilecek çok sayıda kaynağa işaret etmek mümkündür. Bunlar Herakleitos, Sokrates ve Kinik okuludur. Demokritos’un da Stoacılığın oluşumu üzerinde etkisi olduğu iddia edilebilir.

• Stoacılığın birinci evresi genellikle “eski Stoa” ya da “eski Stoacılık” olarak anılmaktadır. Eski Stoacıların en ünlüsü şüphesiz okulun kurucusu olan Kıbrıslı Zenon’dur.

• Stoacılığın ikinci evresi “orta Stoa” olarak isim lendirilmektedir. Orta Stoa’nın başlıca iki temsilcisi vardır. Bunlar Panaitios ve Poseidonios’tur.

  Üçüncü evre Stoa düşüncesi ise “yeni Stoa” veya “Roma Stoası” olarak adlandırılmaktadır. Stoacılığın bu son döneminin en ünlü simaları arasında özellikle üç isim öne çıkmaktadır. Bunlar Seneca, Epiktetos ve Marcus Aurelius’tur

Bu dönem, Stoa düşüncesinin en dikkat çekici yönlerinden
birini de yansıtmaktadır. Stoacı yaşam öğretisi toplumun her
katmanından insanı cezbetmiştir. O kadar ki bir köle ile bir imparator aynı düşünceye bağlanabilmiştir. (Stoa ekolüne mensup filozoflardan Epiktetos bir köle, Marcus Aurelius ise bir imparatordur.)

Stoacıların özellikle “doğaya uygun yaşam” olarak özetlenebilecek ahlaki öğretileri büyük oranda Kinik okulunun etkisi altında biçimlenmiştir. Fakat Zenon Kinik öğretilerini aynen benimsemiş değildir. Kinikler erdemin doğal bir yaşam sürdürmeyi gerektirdiği iddiasına dayanarak toplumdan uzak durmayı salık vermişlerdir. Stoacılık ise doğaya uygun yaşam fikrini benimsemekle birlikte toplumsal hayattan uzak durmayı zorunlu görmemiştir.

Stoacılar tıpkı Kinikler gibi insanın özgürlüğünü, onun erdemliliği ile özdeşleştirmektedirler. Yalnız şu kadarını eklemek gerekir ki Stoacılar Kiniklerde olduğu gibi bütün uygarlık unsurlarını katı bir şekilde reddetme taraftarı değildirler. Özgür insan erdemli insandır ve onlara göre özgürlük kayıtsızlığı gerektirir. Özgürlük duygulardan, arzulardan bağımsız olmak, bunlara karşı kayıtsız kalabilmek demektir. Bununla birlikte, Stoacıların özgürlüğe atfettiği anlama dikkat etmekte fayda vardır. Onlar kadercidirler. Kader, sonsuza değin kendi kendini tekrar eden kozmik bir döngünün ifadesidir. İnsan değiştiremeyeceği kadere itaat ede- rek, en azından onun karşısında kayıtsız kalarak özgürlüğe, dolayısıyla da mutluluğa ulaşabilir.

Stoacılar materyalisttirler. Materyalizmi benimsemiş olmaları Demokritos’un etkisine işaret etmektedir. Bununla birlikte, onların Demokritos’tan ayrıldıkları önemli noktalar var. Örneğin Demokritos’a göre evrendeki tüm hadiseler zorunluluğun bir so- nucudur ve zorunluluk evrende bir amacın (telos) olmadığını göstermektedir. Bu nedenle Demokritos evrenin teleolojik bir yöntem dâhilinde açıklanmasına karşıdır. Stoacılar ise zorunluluğu kabul etmekle birlikte ona kader adını vermektedirler. Bunu, şüphesiz, zorunluluğun bir amaç doğrultusunda mevcut olduğu şeklinde yorumlamak gerekecektir.

Stoacılar, Kıbrıslı Zenon’u takip ederek, felsefeyi üç başlık altında incelemiştir: mantık, fizik ve ahlak. Mantık, doğru bilgiye ulaşmanın aracı olarak tasarlanmıştır ve “doğru bilgiye ulaşmanın yöntemi nedir?”, “bilgimizin kaynağı ve sınırları nelerdir?” gibi soruları ele alır. Fizik, evrenin yapısı ve temel yasaları ile ilgili sorunları çözüme kavuşturma çabasındadır. Ahlak ise insanı mutluluğa götürecek olan yolu bulmaya çalışmaktadır.

Eski Stoa ekolüne göre, düşünme ve konuşma doğuştan getirilmiş şeyler değildir. Bu yetenekler insanın doğumundan itibaren uzun bir süre içerisinde gelişirler. Ruh, başlangıçta tabula rasa (boş levha) gibidir. Bu iddia John Locke’un empirist teorisinin bir öncüsü olarak da kabul edilebilir.

Stoacıların deneyciliği onları nominalist bir yaklaşıma sevk etmiştir. Nominalizm “adcılık” demek olup yalnız tikellerin gerçek olduğuna, tümellerin ise birer isimden ibaret bulunduğuna yönelik düşünceye verilen isimdir.

Tanrı ile evreni bir ve aynı gören dinî düşünceye verilen isimdir.

Kozmik-döngü, Stoa düşüncesinin ayırt edici fikirlerinden biri olup evrenin yaratıcı bir ateş olan Tanrı’dan geldiği ve her defasında ona geri döndüğü inancını temsil etmektedir. Kozmik-döngü inancına göre, evren sürekli bir oluş ve bozuluş içerisindedir. Oluş ve bozuluş arasında cereyan eden süreç (örneğin insanların yaşamı, yıldızların hareketleri vs.) bir önceki süreçle birebir aynıdır.

Stoacılar açısından, kader nedensiz ve keyfî bir süreç değildir, o amaçlı ve planlı-programlı bir gerçekliktir.

Stoacıların materyalizmi herhangi bir istisnaya yer vermez. Tek gerçekliğin madde olduğu yönündeki temel ilkeleri Tanrı’yı ve ruhu da kapsar. Tanrı ve ruh da maddî yapıdadır. Doğa ile olan özdeşliği de Tanrı’nın maddî bir unsur olduğunu göstermektedir

Stoacılar insanı içinde yaşadığı koşulların değil, bunlar karşısındaki tutumunun mutlu veya mutsuz ettiğini düşünür.

Stoa ahlakının ödev kavramına yüklediği anlam dikkat çekicidir. Onlara göre bir eylemi ahlaki yapan şey, o eylemin dayandığı düşüncedir. Eylemin doğurması muhtemel olan sonuca değil, onun hayata aktarılmasını sağlayan düşünceye ve niyete bakmak gerekir. Niyet ödev ile uyumlu değilse o eylem, sonucu ne olursa olsun, ahlaki olarak kabul edilemez.

Stoacıların “dünya devleti” fikri onların ortak bir insan doğasının mevcut olduğuna yönelik inançlarına dayanmaktadır.

Örneğin Kıbrıslı Zenon toplum içinde kadının ortak olması gerektiğini düşünmektedir. Ona göre, kadınlar ve erkekler aynı şeyleri giymelidirler. Para ortadan kalkmalı, mahkemeler lağvedilmeli, evlilik yasaklanmalı, geleneksel eğitime son verilmelidir.