Sokrates ve Sokratesçi Okullar

Düşünceleri ve ölümü ile Antik Yunan düşüncesini radikal bir biçimde dönüştüren Sokrates hayatı boyunca ne bir okul kurmuş ne de yazılı bir eser bırakmıştır.

Platon’un Apologia, Kriton, Küçük Hippias, İon, Lakhes, Euthyphron, Kharmides, Protagoras ve Devlet’in birinci kitabı ile Trasymakhos gibi Sokratik diyalogların yer aldığı eserleri Sokrates’in kişiliğine dair ayrıntıları ve düşüncelerini öğrenebileceğimiz başlıca kaynaklar arasındadır.

Dolaşmak ve konuşmak onun için önemlidir. Çünkü Sokrates’in bir gayesi vardır: insanları düşüncesizlikten uyandırmak ve onları hayatın anlamı ile kendileri için en iyi olan üzerine düşünmeye sevk etmek (Zeller, 2008, s. 166).

“İnsan her şeyin ölçüsüdür.” Her şeyin ölçüsünün insan olması demek, herkes için geçerliliği olan genel bir hakikatin mevcut olmaması demektir (Birand, 1958, s. 31). Sokrates için ise böylesi bir yaklaşım tehlikelidir. İnsanlar arasında düşünce farklılıkları olduğunu reddetmez Sokrates. Fakat ona göre bizim görevimiz fikirlerin çarpışmasıyla temel uzlaşma noktalarının bulunup bulunmadığını araştırmaktır. Sokrates şunu sorar: Her şeyde var olan bazı ilkelerle ortak bir zemin tesis etmek mümkün müdür? (Thilly, 2000, s. 89). Bu soruyu sormakla Sokrates aslında evrensel yargılara ulaşmak ister. Dahası evrensel bir bilginin peşinde koşar.

Sokrates’in yönteminde bilgiye ulaşmaya kapı aralayacak başlangıç eşiği “bilgisizlik bilinci”dir. “Bildiğim tek şey hiçbir şey bilmediğimdir” derken, Sokrates, bilgisizlik bilincini bilgiye ulaşmanın ilk eşiği olarak belirler.

İlkin bilgilerin doğruluğunu sorgulayıcı sorular sorar. Aslında herkesten daha iyi bildiği durumlarda bile konuyu anlamadığını öne sürerek bir tür kafa karışıklığı yaratmaya çalışır. Sokrates’in yöntemindeki bu ilk aşama “ironi” olarak adlandırılır. Onun yönteminin ikinci aşaması ise “ebelik” ya da “doğurtma”dır. Bir tür tümevarımsal akıl yürütme ile bu aşamada Sokrates tikel tanımlardan genel bir tanıma ulaşmaya çalışır.

Sabit anlamların peşinde değildir. Önem verdiği şey daha önce de vurgulandığı üzere insanın kendisi hakkında düşünmesine katkı sağlamak ve kendisi için iyi olan bilgiye kendi çabaları ile ulaşmasını mümkün kılacak bir yöntemi
öğretebilmektir.

Doğa ile ilgilenmeyi Sokrates iki temel sebeple reddetmiştir. Bunlardan ilki doğa üzerine yürütülen spekülasyonların dogmatik olmalarıdır. İkinci gerekçesi ise söz konusu felsefelerin yararsız olmalarıdır. Burada yararsızlık insan hayatı için, insanın gelecekteki yaşamı için doğa felsefelerinin hiçbir öneri sunmamaları ile ilgilidir. 

Sokrates tümüyle bir ahlakçıdır. Amacı, insanları ruhlarına özen göstermeleri hususunda uyarmak ve onları ahlaki bakımdan yetkin, erdemli kılmak olan (Ağaoğulları, 1994, s. 132) bir ahlakçıdır.

Ona göre insanın ereği mutluluktur.

Sokrates’in bilgi teorisi ile ahlak teorisi arasında kopmaz bir bağ söz konusudur. Öyle ki, aslında ne bilgi teorisi ne de ahlak teorisi birbirinden ayrı bir biçimde ele alınamaz. Sokrates’in düşünceleri içinden birini çekip almak diğerini de hükümsüz kılmak anlamına gelir. Şöyle de söylenebilir: Sokrates için bilgi esas itibariyle ahlak alanında mümkündür ve bu erdemin bilgisinden öte bir şey değildir (Küçükalp ve Cevizci, 2010, s. 50). Demek ki, Sokrates ruhun yetkinleştirilmesini kendisi için temel hedef olarak belirlerken, ahlaki bir zemine yaslanmakta ve bunu da ancak ve ancak bilgi ile erişilebilir bir hedef olarak görmektedir.

Öğretmek, Sokrates için kişinin aklını kullanmasına yardımcı olarak erdemli olmasına kapı aralamak anlamı taşır.

Devlet yönetiminde kimlerin yer alacağını konuşmaya geldiğinde, Sokrates, demokrasinin bilgi sahibi olanlar ile olmayanları, sıradan halk ile bilginleri ayırt etmeye izin vermemesi sebebi ile, demokrasi yanlısı bir tutum içine girmez.

Sokrates’in dostları ve öğrencileri arasında en önemlilerinden dördü Atinalıdır. Bunlar Antisthenes, Aeschines, Platon ve Ksenophon’dur.  Buna karşılık Euclides Megaralıdır, Aristippos Kirenelidir. Phaidon ise Elis’dendir. 

Bu okullardan Platon ve Aristoteles’in kurdukları, Büyük Sokratik Okullar olarak adlandırılır.

Megara Okulu, Elis-Eretria Okulu, Kinikler Okulu ve Kirene Okulu bu kapsamda üzerinde duracağımız dört temel okuldur. Bunlara Küçük Sokratik Okullar denmesinin asıl nedeni, bu okulların kurucularının temel düşünceleri ile Sokrates’inkiler arasındaki bağın görece gevşek olmasıdır. Nitekim bu okullar Sokrates’in düşüncelerinin daha çok ayrıntıda kalan ya da önemsiz addedilebilecek yönlerini benimsemişlerdir (Güçlü vd., 2003, s. 1325). 

Eleacı okulun birlik düşüncesine sahip çıkmaktadır. ‘Bir olan iyidir’ biçiminde özetleyebileceğimiz bu düşüncede erdeme de birlik nazarı ile bakılmaktadır. Onun için tek varlık, Tanrı, Akıl ve İdrak ile özdeş olan İyi’dir (Zeller, 2008, 177).

Kinikler Okulu’nun kurucusu Atinalı Antisthenes’tir. MÖ 444-368 tarihleri arasında yaşamış olan Antisthenes’in annesi Trakyalı bir köledir. Babası ise yoksul bir Atinalıdır. Antisthenes önce Sofist Gorgias’ın öğrencisi olmuştur.

Kinik adı, eski Yunanca’daki kyondan, Türkçe karşılığı ile köpekten gelmektedir. Bunun gerekçesi ise okulun önde gelenlerinin, özellikle Diogenes’in köpekçe bir yaşam sürmesidir. Tıpkı bir köpek gibi çevrelerindeki insanlara karşı hırçın ve saldırgan bir tutum içinde olmaları sebebi ile bu okulun temsilcilerine Kinikler denilmiştir.

Onlar için hayatın doğru sayılabilecek yegâne anlam ve amacı erdemdir. Erdem ise, Kiniklere göre, insanın içten içe tam
bağımsızlığına, kendini belirlemede mutlak surette özgür olmasına; yani her türlü gereksinime bağımlılıktan azade olmaya karşılık gelir. Elbette, bu idealler karşılığını vaktiyle Sokrates’in hayatında fazlası ile bulmuştu (Gökberk, 1993, s. 53).

Aristippos’a göre haz, iyinin bizatihi kendisidir. Hazzı sağlayan şey iyidir. Öte yandan acı veren şey ise kötüdür. Bu ikisi dışında kalan hiçbir şeye aldırmamak gerekir.