Plüralist ve Antropolojik Dönem

Arkhe kavramı ilkçağ doğa felsefesinin en
temel kavramlarından biridir. Bu kavram
“ilk ilke”, “ilk neden”, “başlangıç” gibi anlamlara gelmektedir. Doğa filozofları bu kavramla eşyanın ortaya çıkmasını mümkün kılan unsuru kastederler.

Hylozoizm, Yunanca hyle (madde) ve
zoon (canlı) kavramlarından türemekte olup “canlı-maddecilik” anlamına gelmektedir. Hylozoist filozoflar hareket ve değişimi maddenin bizzat kendisinden kaynaklanan bir husus olarak değerlendirirler.

Reenkarnasyon inancına pek çok kültürde rastlamak mümkündür. Örneğin antik Mısır, Hint ve Çin medeniyetlerinde de reenkarnasyon inancı vardır

Platon ve Aristoteles gibi filozoflar hariç
olmak üzere ilkçağ düşünürlerinin eserleri günümüze aktarılamamıştır. Kiminden birer ikişer cümle kiminden ise çok sayıda paragraf günümüzde mevcudiyetini korumaktadır.

Antropomorfizm “insanbiçimcilik” demektir.
İnsanî nitelikleri diğer canlılara atfetmek üzere
kullanılan antropomorfizmin felsefe tarihindeki özel kullanımı Tanrı ya da tanrılara özgüdür. Daha açık bir şekilde ifade etmek gerekirse, antropomorfizm Tanrı’yı veya tanrıları insan biçiminde düşünmek anlamına gelmektedir.

Nous akıl, zihin, bilinç gibi anlamlara
gelmektedir. Kavram ilkçağ felsefesinde
yaygın bir kullanıma sahiptir. Aynı kavram vasıtasıyla gönderme yapılan “kurucu güç” söz gelimi Platon ve Plotinus’un düşüncesinde de yer almaktadır.

Teleoloji erek-bilim olarak tercüme edilebilir. Yunanca telos (amaç, erek) ve logos (bilim) kavramlarından türetilmiştir. Kabaca, herhangi bir nesnede veya evrenin tamamında gözlenen bir değişim veya hareketin belirli bir amaç doğrultusunda gerçekleştiğine dair düşünceyi ifade etmektedir. Bir diğer açıdan, teleoloji, herhangi bir niteliğin veya gözlemlenen bir değişimin ve hareketin belirli bir amaçla bağlantılı olarak açıklanması gerektiği yönündeki felsefî bir iddiadır.

“Kontemplatif” kavramı “dikkatli ve derin düşünceye sahip kişi” anlamına gelen “contemplative” kavramının Türkçeleştirilmiş halidir. Anaxagoras, mistik değil
rasyonel bir yönteme sahiptir ve bu itibarla kontemplatif bir düşünür olarak nitelendirilmektedir.

Atom öğretisini asıl geliştiren ve bir ekol olarak
yerleştiren kişi Demokritos’tur.

Demokritos’un felsefî öğretisi kendisinden sonra gelen pek çok düşünürü etkilemiştir. Örneğin Epiküros’un atom ve ahlak anlayışı büyük oranda Demokritos’un etkisi altında gelişmiştir. Şüphecilerden Timon’un öğretisinde önemli bir yer verdiği “ataraxia” kavramını ilk olarak
Demokritos’un kullandığına şahit olunmaktadır. Demokritos’un görünüş ve gerçeklik arasında yaptığı ayırım ünlü sofist Protagoras tarafından benimsenmiştir.

Hedonizm Yunanca hedon (haz) kavramından türemiş bir isimdir. Türk Dil Kurumu’nın Güncel Türkçe Sözlüğüne
göre hazcılık “zevki insan hayatının tek değer ve amacı sayan, haz veren her şeyin iyi olduğunu kabul eden öğreti”dir. Felsefe tarihinde pek çok hedonist filozof
ve akım vardır. Aristippos ve Epiküros en meşhur hedonist filozoflar arasında yer almaktadır.

Antropoloji kavramı Yunanca anthropos (insan) ve logos (bilim) kavramlarından türetilmiş olup “insan-bilimi” anlamına gelmektedir. Felsefe tarihi açısından ise antropoloji, insan ile ilgili mevzuları felsefenin gündemine alan yaklaşımları tanımlamak için kullanılmaktadır.

Retorik iyi ve etkili konuşmak, güzel söz söylemek, belagat sahibi olmak gibi anlamlara gelmektedir.

Sofistlerden günümüze yazılı bir eser kalmamıştır.
Walther Kranz’ın Antik Felsefe adlı eserinde onlardan kalan bazı pasajlar yer almaktadır. Bununla
birlikte, başta Protagoras ve Gorgias adlı diyalogları
olmak üzere Platon’un çok sayıdaki eseri sofistlerin fikirlerinin ayrıntılı bir tasvir ve tartışmasını
içermektedir. Ayrıntılı bilgi elde etmek için söz
konusu diyaloglara başvurulabilir.

Felsefe tarihinde pek çok sofistin ismi geçmektedir. Bunlar arasında bazıları diğerlerine nazaran
daha fazla ön plandadırlar. Örneğin Protagoras
(MÖ 481 – 411) ve Gorgias (MÖ 483 – 375)
bunlar arasında en meşhurlarıdır. Prodikos (MÖ
465 – 399), Antiphon, Thrasymachus (MÖ 459
– 400), Kallikles, Kritias (MÖ 460 – 403) ve Hippias (MÖ 460 – 399) da meşhur sofistler arasında
yer almaktadır.

Sofistlerin felsefe tarihinde olumsuz bir imaja sahip olmalarının en önemli nedenlerinden biri felsefeyi
hakikate ulaşmanın değil, insanları ikna etmenin (kandırmanın) bir yolu olarak görmeleri ve kullanmalarıdır.

Kritias’a göre de, Tanrı karşısında hissedilen
korku, tamamen bir kurnazlığın ürünüdür. Bir
kurnaz zekâ, insanların eylemlerinin korku ilkesi doğrultusunda biçimlendirilebileceğini keşfetmiş, onları Tanrı korkusu ile yönlendirmeyi arzu etmiş ve bunu başarmıştır.

Demokritos’un din ve tanrı anlayışı bütünüyle materyalist bir mahiyete sahiptir.

Demokritos ahlakın amacı olarak belirlediği
ruh dinginliğini tanımlamak amacıyla çeşitli kavramlar kullanır. Eusteô (esenlik), athambia veya
athaumastia (hayranlığın olmayışı), ataraxia (dinginlik), harmonia (uyum), summetria (simetri),
eudaemonia (mutluluk) bunlardan bazılarıdır

Anaksagoras her nesnede Nous’tan başka her
şeyden bir parçanın yer aldığını, bazı nesnelerde
(organik varlıklarda) Nous’un da bulunduğunu iddia etmektedir.