Antik Yunan Mitolojisi ve Felsefe

Felsefe terimi ilk kez Thales’ten yüz yıl kadar sonra ortaya çıkan Pythagorasçılar tarafından kullanılmıştır. İlk filozoflar, daha çok doğa araştırmacısı (physikoi) olarak anılmaktaydılar. Bugün kullanmakta olduğumuz felsefe sözcüğü, dilimize Arapça’daki felasife sözcüğünden geçmiştir. Araplar da bu sözcüğü, Yunancada bilgelik (sophia) sevgisi (philo) anlamına gelen philosophia sözcüğünden uyarlamışlardı. Terim gerçek anlamını Platon ve Aristoteles’te bulmuştur.

Sophos, yiğitlik, savaşçılık, kahramanlık, teknik beceri, sözünü bilerek konuşmak, oturmasını ve kalkmasını bilmek anlamlarına gelir. Homeros’un destanlarında sophosun ve yiğitliğin savaşçıların iki özelliği olduğunu görürüz. İki türlü sophos vardır: Savaşmaktaki yiğitlik ve konuşmadaki ustalık. Sophos kelimesinin içindeki ‘sözünü bilmek’ tabiri, haddini bilmek anlamındadır. Eski Yunan dünyasında bu, hep temel bir düşünce olarak kalmıştır.

Bilgelik, geniş bir hayat tecrübesi içinde gezmeyi gerektirir. Theorianın, yani tefekkürün ikinci anlamı, bununla ilişkili olarak, gezmektir. Eski Yunan dünyasında bu işin piri, Ksenophanes’ti. Ahlaki ustalığın olabilmesi için toplumun ve kendi içimizin gözlenmesi gerekir. Sophos olmak, uzun yaşamakla değil, tecrübe zenginliğiyle gerçekleşebilir.

Mitoslar, o mitoslara inanan insan bireylerine ve topluluklarına evrenle, insanla, toplumla ilgili birtakım teorik çözümler önerir. Mythos (mitos), bir yaşama ve düşünme tarzı, dünyayı anlama biçimidir. Çünkü mitolojik düşünme, her şeyden önce insanın, “Neredeyim? Evren nedir? Bu dünya nasıl meydana geldi?” gibi sorularına cevap verir.

Mitolojik düşünmede tabiatla konuşulur, diyalog kurulur, ona saygı duyulur. Fakat modern düşünmede ‘ben-sen bağı’ yoktur, ‘ben-o bağı’ vardır. O, cansız olarak görülür ve benim irademin üzerinde iş göreceği malzeme olarak değerlendirilir.

Mitolojik düşünmenin özü, içinde yaşanılan evrene, doğaya, çevreye saygılı olmaktır. Bu da her şeyden önce, bu evrenin dayandığı kuralları bilmeye ve onlara saygı duymaya dayanır. Bu düşünmede, nedenler fazla söz konusu edilmez.

Yüklendikleri işlevi yerine getiremez olduklarında mitoslar yerlerini felsefeye bırakmışlardır. Bir başka biçimde söylenirse, mitosların insanın gündelik hayatında karşılaştığı sorunlara çözüm üretmekten uzaklaşması ile felsefenin ortaya çıkması eş zamanlıdır. Öte yandan, felsefenin ortaya çıkışı mitosların tümüyle ortadan kalkması ile sonuçlanmamıştır. Bir başka deyişle, felsefe içinde mitoslar etkinliklerini sürdürmüşlerdir.

Mitolojik düşünmede ezelî ebedî madde vardır. Bu ezelî ebedî madde yaratılmamıştır. Yani yoktan var etme yoktur. Bütün bunların arkasında başka bir varlık olabilir mi diye düşünülmez. Bu madde, bugünkü maddeye benzemez. Bu madde canlı, ruhlu ve tutsaktır. Bu maddeyle birlikte mevcut olan bir irade, akıl, bu maddeyi harekete geçirir; düzenlenmesinde etkili olur. Bu madde, bu akıl gücü tarafından şekillendirilip planlanır. Yani, evrenin rastgele meydana geldiği düşünülmez.

Mysterie, iman edenlere günahlardan arınma, öte dünyada mutluluk içinde yaşama sağlayan gizli kült(din)lere verilen isimdir. Mysterie mensupları, törenlerini gizli tutmayı kutsal bir vazife sayarlardı. Dionyosçuluk, bu tür en önemli kültler arasında yer almaktadır. Bu kültün kurucusu olarak kabul edilen, Dionyos (Dionysos) bağ, şarap ve mistik vecd tanrısı olarak bilinmektedir.

Eski Yunan’da vahiy bilgisine dayalı kurumsallaşmış bir din yoktur. Bunun yerine bolca esinlenme vardır. Esinlenme, tek bir kişinin kalbine yönelmiş ilhamlar biçiminde ortaya çıkar.

Mitolojik düşünce, doğal olaylar arasındaki ilişkiyi nedensellik açısından değil, mitolojik olarak açıklamaktadır. Doğadaki her varlığın nedeni doğal olmayan bir güçtür. Ayrıca, mitolojik düşünce, insanların içinde bulunduğu toplumsal ilişkileri doğaya yansıtmaktadır.

Mitos temelli dünyadaki en temel erdemlerden biri, haddini bilmektir. Çünkü bu dünyaya göre herkesin belirli erdemleri vardır. Bu erdemin anlamı herkesin belirli alışkanlık ve yetileri olduğudur. Kralın erdemi, iyi yönetici olmaktır. Bu dünyadaki diğer bir erdem, sözünü bilerek konuşmaktır. Erkekler açısından savaşçılığı, oturup kalkmasını ve konuşmasını bilmek önemlidir. Bu kültür dünyasının iki temel sophiası, iyi savaşmak ve güzel konuşmaktır.

1. Homeros’un doğuştan erdem fikri.
2. Hesiodos’un kötümser tarih anlayışı.
3. İnsan bilgisi ile tanrısal bilgi ayırımı.
4. Doğada bir düzenlilik olduğu fikri.
5. Kulaktan duyma bilgilerle doğrudan görmenin bilgisi arasında ayrım yapılması.
6. Evrenin temel maddesinin ezelî ve ebedî olduğu fikri.
7. Bu maddenin belli bir zaman içinde, oluşum ve dönüşümlerle, kosmos hâline geldiği fikri.
8. Ana maddenin canlı olarak tasavvur edilmesi, böylece onun dönüşüm nedeninin ne olduğuna ilişkin sorunun belli bir biçimde cevaplanmasının sağlanması.
9. Başlangıçta var olduğu kabul edilen belirsiz, sınırsız, şekilsiz maddenin belirli, sınırlı, şekilli kosmos hâline dönüşmüş olduğu fikri.

Yunan mitolojisinde, insanın bünyesinde titanik, kötü güçler olduğuna dair bir yan vardır. Bu kötü yan hemen tüm kültürlerde bedeni aşağılama biçiminde kendisini gösterir. Fakat insanın içinde tanrı Dionysos, yani ilahi, ölümsüz bir yön vardır. O hâlde insan bir yönüyle maddi, bir yönüyle tanrısaldır. Bu düşünce Yunan insanına, tanrısal adaleti insan âlemine taşımakta yardımcı olmuştur.

Eski Yunan dünyasında maddenin ortaya çıkmasında tanrıların bir etkisi yoktur. Ama yine de onların doğadaki olaylara müdahaleleri vardır. Homeros’ta insanın nasıl yaratıldığına ilişkin bir bilgi yok. Hesiodos’ta ise eskiden var olan bir soy- dan, Altın Çağ’dan bahsedilir. Bunu Kronos yaratmış. Bu soy, cennette yaşamış bir soydur. Bir tek ipucu budur. Kronos, bir malzemeden insanı şekillendirdi, denmektedir.

Evrenin yapısını çıplak gözle bakınca üç kısma ayırmaktadırlar: Gökyüzü, yeryüzü ve sular. Ancak gökyüzü ile yeryüzü arasında, bir hava olayı vardır. Yani sıradan, yalınkat bir insanın dikkatini çeken dört temel konu vardır. 

Hesiodos’un doğa anlayışında düzen ve yasa hâkimdir. Özellikle gökyüzündeki yasa, sarsılmaz bir yasadır. Hesiodos’un kozmoloji ve doğa anlayışında temel kavram, khaostur. Bundan diğer maddeler zaman içinde çıkarak düzenli ve güzel evren, kosmos meydana gelmiştir.

Hesiodos’un yaşadığı dönemde Eski Yunan dünyası üzerine Persler hep siyasi ve askeri basınç yapıyorlardı. Gerçekleşen siyasal ve toplumsal değişme sonucunda toplumun bir kesimi şehirde zanaat öğrenmeye ve ticaret- le uğraşmaya başlamıştır. Gemiler yapılmış, Doğu Akdeniz’de Fenikeliler ve Mısırlılarla alışveriş yapılmıştır. Bunun sonucunda yeni kültürlerle tanışılınca düşünme ve algılama ufukları genişlemiş, ticaret ve gemicilikle zenginlik artmaya başlamıştır.

Hesiodos’ta tüm bu konuların etrafında toplandığı bir problem vardır: Prometheus problemi. Metheus akıl demektir. Pro ön-eki ile birlikte, prometheus, ‘akılca önde gelen’dir. Eski Yunan dünyasında tanrılarla insanlar sürekli ilişki içindeler ve tanrılar çoğu zaman daha baştan itibaren kandırılabilir olarak gözükür. Bu sebeple filozofların önünde engel teşkil etmemişlerdir. Bunun yanı sıra, insanlarla tanrılar arasında sürekli bir kavga da mevcuttur.