İLKÇAĞ FELSEFESİ - Deneme Sınavı - 13

Platon’a göre ruh, her ne kadar bütüncül bir şekilde görünüyorsa da, parçalı bir yapıya sahiptir. Başka bir deyişle, işleyiş itibariyle bakıldığında ruhun kendi içerisinde parçalardan oluştuğu görülecektir. Bu parçalar Platon’a göre üç tanedir: Sağduyu (reason), öz (spirit) ve iştah (appetite) (Preus, 2007, s. 227). Bu parçaların her biri ruhun farklı şekillerde işlemesini sağlar. İlerleyen yüzyıllarda akıl, mantık, vicdan ve sağduyu gibi kavramlarla ruhun çok daha çeşitli ve farklı parçalara sahip olduğunun iddia edildiğini, hatta Sigmund Freud ve Jacques Lacan gibi psikanalistlerin eserlerinde bu parçaların birbiriyle çatıştığının iddia edildiğini görüyoruz.

Platon’un ahlâk anlayışı, onun bir dizi kavra- ma nasıl başvurduğuna ve bu kavramları birbiri ile nasıl ilişkilendirdiğine bakarak anlaşılabilir. Bunlar, erdem, hedonizm (hazcılık), mutluluk, iyi-kötü ve eylem kavramlarıdır. Şimdi bu kavramların her birinin Platon’un eserlerinde nasıl yer aldığına bakarak, onun ahlâk anlayışını bütüncül bir şekilde anlamaya çalışalım.

Platon’un ahlâk anlayışını ortaya koymak için söz edilmesi gereken bir başka kavram “hedonizm” ve onunla ilişki içerisinde olan “mutluluk” kavramlarıdır. Öncelikle hedonizm kavramının genel kabul görmüş anlamını ortaya koyalım. Hedonizm, eylemlerin nihaî amacının haz duymak olduğunu söyler. Bu haz, doğrudan eylemin kendisinden kaynaklanabileceği gibi, eylemle birlikte belirli bir amaca ulaşma neticesinde de hâsıl olabilir (Pro- udfoot ve Lacey, 2010, s. 163). Philebus adlı diyalogunda Platon, Sokrates karakteri aracılığıyla şu düşünceyi savunur:

Platon’a göre, ölçü, iyiliğin ve güzelliğin temelidir. İyi ya da güzel bir şey yapmak isteyen zanaatkâr, daha en baştan neyi nasıl, hangi ölçülere ve hangi oranlara göre yapacağına karar verir. Zanaat ürünü olan şey ortaya çıktığında, zanaatkâr en baştan koyduğu ölçülere ne derecede uyduğuna bakar, böylece hedefine ne kadar ulaştığına karar verir.

Platon, şiirsel deliliğin dört farklı delilikten yalnızca biri olduğunu söyler. Diğer üçü kehânet, meczubiyet ve erotik deliliktir. Şiirsel delilik insa- nı tanrılarla ilişki içerisine sokar. Âşık, sevgilisine kavuşma arzusu ile yanıp tutuştuğunda, bu durum onu bir hâl içerisine sokar ki bu hâl, tanrıların bulunduğu alanın güzelliğiyle bezenmiştir. Platon, her hâlükârda yaratıcılığın ardında bir taklit olduğunu söyler. Ancak tanrıların ve formların (ideaların) işin içerisine karıştığı durumlarda bu taklitlerin estetik değerinin daha yüksek olduğunu söyler.

“Platon’un beş devlet tanımlaması” şunları içerir: Timokrasi, plütokrasi, demokrasi, tiranlık ve Aristokrasi. Platon, (demokrasi dâhil) diğer türlerin her birinin zayıf ve kötü yönlerini ortaya koyarak iyi eğitim almış üst sınıf insanların yönetimini (Aristok- rasiyi) ön plana çıkarır.

Platon, en önemli ilk çağ felsefecilerinden biridir. Tarihteki ilk akademik kurum
olan Akademi’yi kurduğu için felsefi düşünceleri kurumsal bir şekilde yeni nesillere öğretilmiştir.

Platon’un Akademi’si, sabit binaları, mekânı ve dolayısıyla kurumsal yapısı olan bir öğretim aktörüydü. Akademi’de felsefe, matematik, diyalektik ve müzik dersleri verilirdi. Akademi’nin tek hocası Platon değildi. Tüm bunları bir arada düşündüğümüzde Akademi’yi önemli kılan özelliklerini şöyle sıralayabiliriz: İlk olarak, Akademi Platon’un kişisel gayretleri ile kurulmuş bir kurumdu. İkinci olarak Akademi, Platon’un ölümünden sonra da faaliyetlerine devam etmiş, dolayısıyla bir tarihsel devamlılık arz etmişti. Üçüncü olarak Akademi, sabit bir kurumsal mekân özelliği gösterdiği için bir tür yükseköğretim kurumu niteliği kazanmıştı. Günümüzde yükseköğretim kurumlarının tarihinden söz edilirken Platon’un Akademisinden öyle veya öyle söz edilmektedir. Akademi, pek çok önemli öğrenci yetiştirmiştir. Bunlar arasında en çok bilineni Aristoteles’dir.

Platon’a ait olan ve orijinalleri bugüne kadar gelen eserlerinin isimleri şöyledir: Ion, Charmides, Hippias I ve II, Laches, Lysis, Euthyphro, Euthydemus, Gorgias, Protagoras, Apology (bu eser Sokrates’in Savunması olarak da bilinir ve yazı tekniği açısından tam anlamıyla bir diyalog sayılmaz), Crito, Phaedo, Menexenus, Meno, Symposium, Phaedrus, Devlet, Theaetetus, Cratylus, Timaeus, Critias, Sofist, Politicus, Philebus, Parmenides, Yasalar ve Epinomis. Bu eserlerin çoğu (Devlet, Yasalar, Symposium ve Apology gibileri hariç) adlarını eser içerisindeki diyaloglarda konuşan karakterlerden aldığı için bu isimler Türkçeye tercüme edilmez.

Parmenides adlı diyalogun girişinde, Zenon ile Sokrates arasında geçen bir diyaloga yer verilir. Diyalogda Zenon, Atina’ya ilk gez getirdiği bir kitabını seslice okumaktadır. Kitap okuma etkinliği bittikten sonra, kitapta geçen tespitlerle ilgili olarak Sokrates ile Zenon arasında diyalog başlar. Söz konusu diyalogda, Platon’un varlık anlayışı, “formlar” ve “teklik-çokluk” kavramları ile birlikte ortaya çıkar.

Devlet adlı eserinde Platon, bilginin nesnesinin sonsuz Varlık yani “formlar” olduğunu, buna karşılık doxa’nın nesnesinin ise duyulara konu olan varlıklar ve değişim olduğunu söyler. Başka türlü söylersek bilginin (episteme) konusu Varlık, kanaatin konusu ise varoluş (yahut ‘oluş’)tur. Böylece Meno’da epistemolojik bir karşıtlıkla ortaya atılan bilgi ve kanaat, Devlet’te ontolojik bir zemine taşınır.

Ruhun ölümsüz olduğu ve bir bedenden başka bir bedene geçtiği düşüncesini Pythagoras ortaya atmıştır. Platon bu düşünceyi daha ileri götürmüş ve kimlik, hayatta kalma, dirilme ve ruhun bedenden ayrılması fikirlerini geliştirmiştir. Hatta Platon’a göre ruh, bir bedenden ayrıldıktan sonra insan bedenlerine yerleşebileceği gibi, insan harici bedenlere de yerleşebilir.

Platon, Sokratik diyaloglarında erdemin bir kaç farklı çeşidinden söz eder: Cesaret, ölçülülük, dindarlık, bilgelik ve adalet.

Platon’un estetik ile ilgili görüşlerini derli toplu bir şekilde ifade eden yegâne eseri yoktur. Başka bir deyişle onun estetik hakkındaki görüşleri, eserleri arasında dağınık halde bulunur. Yine de, onu “felsefî estetik görüşünün büyük kurucusu” olarak gösterenler için bu önemli bir sorun sayılmaz. Özellikle şu eserlerinde Platon’un estetik hakkındaki görüşlerinin özünü bulmak mümkün: Politicus, Devlet, Sofist, Yasalar, Ion, Phaedrus ve Symposium. Bu eserlerinde Platon’un estetik ile ilgili felsefesi, şu esaslar üzerinde ve temalar etrafında şekillenir:
• Temelinde “ölçü” (veya “ölçüm”) olan zanaat (techne),
• Taklide dayalı olan sanat (mimesis),
• Şiirsel yaratıcılığın temel şartı olarak görülen coşku,
• Erotik delilik ve bunun güzellikle ilişkisi.

Platon’un siyaset ile ilgili görüşlerini ihtiva eden başlıca üç eseri vardır: Devlet (ideal devlet), Devlet Adamı (Politicus) ve Yasalar (Nomoi).

Platon’un Gorgias, Phaedo, Devlet ve Phaedrus eserlerinde bahsettiği mitolojik anlatılara bakıldığında, insan ruhunun belirli bedenlerde var olmasının öncesinde ve o bedenler yok olduktan sonra da varlığını koruduğunu görüyoruz. Dolayısıyla Platon’un ruh ile ilgili düşüncesinde örtülü bir şekilde şu varsayım hâkimdir: Ruhun belirli bir zamanda belirli bir bedende yerleşik olması, onun bu bedenden önce ve sonra da var olmayı sürdürdüğünü düşünmemize engel olmamalıdır.

Aristoteles, aralarında biyolojinin de bulunduğu çeşitli bilim dallarının gelişimine sağladığı katkılar dolayısıyla da fevkalade önemli bir düşünürdür. Aristoteles,
engin merakı ve bilgi edinmeyi insan yaşamının gayesi sayan ahlaki tutumu ile felsefe tarihinin vazgeçilmez düşünürlerinden biridir.

Ahlak ve siyaset ile ilgili eserleri Ethica Nicomachea (Nikomakhos’a Etik), Magna Moralia
(Büyük Etik), Ethica Eudemia (Eudemos’a Etik), Politica (Politika), Oeconomica (Ekonomi) adlı risaleleridir. Bunlardan Magna Moralia ile Oeconomica’nın özgünlükleri
tartışmalıdır. Yorum üzerine adlı eseri mantık ve münazara ile ilgilidir.

Aristoteles mantık biliminin kurucusudur. Aristotelesçi mantık düşüncenin biçimsel tarafını analiz ettiğinden (yani analitik olduğundan) çoğu zaman formel mantık olarak anılır.

Her önermede bir süje (özne) ve bir yüklem vardır. Önerme süje ile yüklem arasındaki
bir bağı ifade ettiği için bu bağı oluşturacak bir unsura ihtiyaç vardır. Bu bağa “kopula” (bağ) adı verilmektedir. Kopula diye tabir edilen şey Türkçe ifadelerin sonunda yer alan ve hüküm belirten “… dir/dır” koşacıdır.