İLKÇAĞ FELSEFESİ - Deneme Sınavı - 1

Plotinus'a göre cisimler dünyasını bilmenin yolu duyulardır

Yeni-Platonculuğun oluşumunda rol sahibi olan felsefî kaynakların geniş bir yelpazeye yayıldığını söylemek mümkündür. Pythagorasçılık, Aristoteles, Stoacılık, Hint ve İran dinî ve mistik düşünceleri de Platon ile birlikte Plotinus’un düşüncesi üzerinde önemli etkiler yaratmıştır.

Plotinus’un düşünsel müktesebatını oluştururken etkisi altında kaldığı söylenebilecek en önemli isimlerden biri de Ammonius Sakkas’tır. Bir hamal (Sakkas) olan Ammonius bir süre Hıristiyan inancını benimsemiş, fakat daha sonra Hıristiyanlığı terk etmiştir. Plotinus on yılı aşkın bir süre Ammonius Sakkas’ın yanında felsefe öğrenimi görmüştür. Bu bakımdan, Yeni-Platonculuğun Ammonius Sakkas’ın etkisini taşıdığı sonucuna tabii olarak ulaşılabilir.

Plotinus sudur sürecinin üç aşamalı olarak gerçekleştiği kanaatindedir. İlk aşamada, Tanrı’dan Nous türemektedir. Bu bir yaratma değildir elbette. Zorunlu olarak Tanrı’dan ortaya çıkan ilk varlıktır Nous. Nous’un Tanrı’dan sudur etmesiyle birlikte, birlik çokluğa dönüşmeye başlar.

Tanrı, Nous ve Ruh Plotinus felsefesinde hipostaz, başka bir deyişle “gerçek varlık” ya da varlığın temel dayanağı olarak isimlendirilmektedirler.

Plotinus belirlediği bu varlık hiyerarşisine uygun olacak şekilde birbirinden farklı bilgi yolları öngörmektedir. Ona göre, cisimler dünyasını bilmenin yolu duyulardır.

Plotinus ahlakı mutlulukla özdeşleştirmekte ve ahlakın amacını insanın mutluluğa ulaşması olarak belirlemektedir.

Ahlak erdemi gerektirir. Erdemler ise dörde ayrılır. İlk kısım erdemler “medenî” (civic) erdemlerdir. İkinci kısım erdemler “arınmayı sağlayan” erdemlerdir. Üçüncü kısım erdemlerin Plotinus’un terminolojisindeki karşılığı “arınmış ruhun erdemleri”dir. Dördüncü kısım erdemlere ise o “ibretlik erdemler” adını vermektedir.

Güzellik cisme içkin değildir. Başka bir deyişle cisim özü itibariyle güzel değildir. Plotinus’un Platoncu bu yaklaşımından çıkarsanabilecek sonuçlardan biri nesnedeki güzelliğin “temsilî” olduğudur. Güzel olan nesneler bizi etkiler, fakat bu etkinin nedeni nesnenin bizzat kendisi değil, onun arkasında bulunan şey, yani güzel ideasıdır. Nesne o ideadan pay aldığı oranda güzelleşir. Haricî gerçekliği örgütleyen güç ve bizzat bir idea olarak ruhun etkinliği olmaksızın güzelliği açıklamak imkânsızdır.

Monoteist gelenek Yahudilerle birlikte ortaya çıkmıştır. Yahudilerin başlıca dinî metinleri Septuagint adıyla milattan önce üçüncü yüzyılda Yunancaya tercüme edilmiş, böylece ilkçağ filozofları Yahudi dinî inancıyla erken denebilecek bir dönemde tanışmışlardır. Fakat monoteizmin bir tehdit olarak görülmesi Hıristiyanlığın yükselişinden sonraki döneme rastlamaktadır.

Yeni-Platonculuğun ortaya attığı düşüş ve kurtuluş teorileri ise daha genel bir çerçeveye sahiptir. Düşüş ve kurtuluş daha ziyade reenkarnasyon vakıası eşliğinde ele alınmış görünmektedir. Evren ruhunun bir parçası olan ruhun bir bedene girmesi, Yeni-Platonculuğa göre, aslında bir cezalandırmadır. Ruh bedene girerek aslında düşmektedir.

Epiküros tanrıların varlığını inkâr ediyor değildir. Ona göre, tanrılar intermundiadadırlar, yani sonsuz sayıdaki dünyalar arasında bir yerleri vardır. Onlar insan biçimindedirler fakat insanlardan daha güzeldirler. İki cinsiyetlidirler. Yeme-içme ihtiyacı duyarlar. Bir dilleri vardır ve Yunanca konuşurlar. İnsanların yaşantısına ilgisizdirler. Dünyanın gidişatına hiçbir şekilde karışmazlar. Barış dolu, kutsanmış bir yaşam sürerler. Kaygı ve sıkıntıdan uzaktırlar.

Yeni-Platoncu ve Hıristiyan kurtuluş teorileri arasında önemli farklar vardır. Örneğin Yeni-Platonculuk ruhun kendi çabaları vasıtasıyla arınabileceği ve böylece kurtuluşa ulaşabileceği düşüncesine sahiptir. Hıristiyanlık ise, kurtuluş ümidinin belirebilmesi için bir kurtarıcıya ihtiyaç olduğu kanaatindedir. Bu kurtarıcı da Hz. İsa’dır.