İLK MÜSLÜMAN TÜRK DEVLETLERİ

Gaznelilerin ortaya çıktığı  zaman X. yüzyıla denk gelir.

Gazneliler Devleti, Bugünkü Afganistan’da Kabil’in 145 km. kadar güney-batısında yer almıştır.

Gazneliler, genel görüşe göre Türk boylarına dayanan Alptegin tarafından kurulmuştur.

Gazneliler, Alptegin tarafından kurulmuştur. Onun vefatından sonra yerine oğlu İshak İbrahim geçti. Bir yıl sonra da İshak geride her hangi bir varis bırakmadan vefat etti. Türk emir ve melikler Aytegin’in memluğu (kölesi) ve muhafız kuvvetlerinin komutanlığını yürüten Bilgetegin (966-975)’i tahta çıkardılar. Fakat, Gerdiz kalesini kuşattığı sırada isabet eden bir okla hayatını kaybetti. Yerine yine Alptegin’in bir başka memluğu Böritegin geçti.

Sebüktegin, 9 Nisan 977’de  Gazne tahtına oturmuştur.

Sebüktegin ilk iş olarak Büst üzerine yürümüş ve mütegallibe Beytüz’ü idareden uzaklaştırarak şehrin esas hâkimi Togan Tegin’i her yıl yüz bin dinar vergi ödemek ve bir oğlunu da rehin vermek şartıyla görevine iade etmiştir.

Sultan Mahmud, babası Sebüktegin’in başlattığı Hindistan politikasını devam ettirerek, Peşaver ve Waihind, Bhatiya, Multan, Pencâb, İkinci Peşaver, Narainpur, İkinci Multan, Trilochanapal, Thanesar, Keşmir, Mathura, Mannaiç ve Asni, Trilochanapal ve Chandela, Lohkot, Kalincar (Gwalior), Somnath ve Cat seferleri olmak üzere toplam on yedi sefer düzenlemiştir.

Sultan Mahmud’un Somnath başarısını takdir eden Abbasi halifesi Kadir Billah (991-1031) gönderdiği bir mektupta sultanı tebrik etmiş ve ona Seyfü’d-Devle ve’l-İslam unvanını vermiştir.

Gazneli Mahmud, Hindistan seferlerinde elde ettiği zaferlerle bir taraftan Hindistan’ın zenginliklerine sahip olurken diğer taraftan burada yaptırdığı cami, mescit vs. imaretlerle İslam’ın Kuzey Hindistan’da ve bugünkü Pakistan ve Belucistan bölgelerinde hem İslam’ın yayılmasını hem de buralarda Sünni İslam’ın taban tutmasını sağlamıştır. Filler de ordunun güçlenmesini sağlamıştır.

Çocuklarının iyi birer yönetici olmalarını sağlamak için bizzat kendisi Pend-nâme adlı bir ahlak kitabı yazmıştır. Sebüktegin, çocuklarının iyi birer yönetici olmalarını sağlamak için bizzat kendisi Pend-nâme adlı bir ahlak kitabı yazmıştır.

Bugün Afganistan ahalisinin %50’sini teşkil ettiği söylenen Patan/Peştunlara verilen diğer bir isim olan Afgan tabiri tarihte ilk olarak VI. yüzyıl başlarında yaşamış bir Hintli gökbilimci olan Varaha Mihira’nın Barat-Samhita adlı eserinde geçmektedir.

Gazne şehrinde kurulup geliştiği için kaynaklarda daha çok Gazneliler şeklinde yer alan devlet, aynı zamanda hanedanın kurucusuna nisbetle Sebükte(/i)ginîler ya da bölgeye tarihte en parlak dönemini yaşatan Sultan Mahmud’un lâkabına nisbetle Yeminîler olarak da anılır.

Sebüktegin (Sebüktegin), Karluk Türklerinin Barshan boyundan olup 943 yılında doğmuştur.

Askerleri tarafından çok sevilen Sebüktegin kaynaklarda Emir-i Adil olarak yer alır.

Nişabur’da bulunan kudretli ve tecrübeli Mahmud, tahta kendisinin çıkması gerektiği düşüncesiyle matem merasimini yerine getirdikten hemen sonra İsmail’e gönderdiği bir elçi ile kendisinin yaşça daha büyük olduğunu ve bu hukukunun tanınmasını ve aynı zamanda Gazne’nin de kendisine teslimini istedi. Buna karşılık İsmail’e Belh ve Horasan vilayeti bırakılacaktı. Ancak İsmail, yapılan bütün teklifleri reddetti.

Alptegin tarafından zapt edildikten sonra önemli bir merkez haline gelen Gazne, Hindistan’a açılan yolların kontrolüne imkân veren bir konumda; Zâbülistan yaylası üzerinde yer almaktadır. Gazne şehri ve kalesinin milattan önceki yıllarda aynı adı taşıyan nehrin kenarında kurulduğu anlaşılmaktadır. Asıl adı Ganzek olan bu şehir, İslâm kaynaklarında Gazne ya da Gaznîn şeklinde yer alır. Orta asır coğrafya eserleri Ahsenü’t-Tekasim ve Hudûdü’l-Âlem’de Gaznîn biçiminde kaydedilmiştir. Coğrafyacı Yakut el-Hamevî bu şehre halkın Gazne, ulemânın
ise Gaznîn dediğini, doğrusunun da bu olduğunu söyler. Gazne kelimesinin İran menşeli bir isim olması muhtemeldir. İslâm öncesi tarihi pek bilinmeyen Gazne, Pers hâkimiyetini müteakip Baktria Krallığı’nın yönetimine geçmiştir. Bu devlet ortadan kalkarken önce Saka, sonra da Yüe-çi hâkimiyetinde kalmış ve onların
Afganistan’da tesis ettiği dört yabguluktan birisini teşkil etmiştir.

Sebüktegin’in kendisini tahta geçmek için davet edenlere “Aranızda hiç kimsenin yaptığım ya da söylediklerime itiraz etmemesi şartıyla bu görevi kabul ediyorum. Eğer bir kişi bile bana itaat etmezse, bana karşı isyanda bulunur veya emirlerimi yerine getirmekte kararlı olmazsa, benimle aynı fikirde olmazsa öldüreceksiniz” dediği ve bu şartın kabul edilip herkesin yeminiyle teyidinden sonra tahta çıktığı yönünde güçlü rivayetler bulunmaktadır.

Birunî’ye göre Türkşâhîlerin kurucusu olarak görülen ve ünlü Kuşan hükümdarı Kanişka’dan indiğini iddia eden Böritegin, “Türk kaftanı, börkü, çizmeleri ve silahları üzerinde olduğu halde” Kabil’in bir mağarasında mucizevî bir şekilde doğmuştu. Bu mağaradan gelen pınarın suyu da mukaddes sayılıyordu. Böritegin efsanesi Peşaver ile ilgili olduğu gibi Türkşâhîlerden Kanık (?) adlı biri de burada bir vihara yaptırmıştı. Bu rivayetler Türkşâhîlerin ceddi hakkında bir fikir verirken aynı zamanda eski Türk boylarında çok rastlanan “mağaradan doğma” ve “su ibadeti ile ilgili” olduklarını da ortaya koymaktadır.

Gûristan’ın Fethi
Afganistan’ın Helmend vadisi ile Herât arasında bulunan dağlık bölgeye Gûristân ya da Mendîş denilir. Bazen yanlışlıkla Gûr diye de isimlendirilen bu bölge kuzeyde Garcistan, batıda Herat, güneyde Garmir ve Nimruz, doğuda Kabil ve Kandahar bölgeleriyle sınırlıdır. Bazı başarısız kalan teşebbüslere rağmen Sebüktegin etki sahasını Gûr’un doğusuna kadar uzatmış ve Gûr hâkimi Muhammed b. Sûrî ona tâbi olmuştu. Sebüktegin’in ölümünden sonra İbn Sûrî Gazneliler’e karşı düşmanca davranmaya başladı. Onun idaresinde Gûrlular yol kesmekte, türlü kötülükler yaparak Gazneli ahalisini rahatsız etmekte idi.

İsmailiye fırkasının önemli liderlerinden Abdullah b. Meymun’un 874’deki ölümünden sonra onun talebelerinden Hamdan Karmat’ın liderliğinde yayılan Karmatîler, büyük oranda Mecusîlikten etkilenmişler, bunun yanısıra bölge halkının fakirliğinden istifade ederek mal ve kadın ortaklığına dayanan bir yapı gerçekleştirmişlerdir.