İLK MÜSLÜMAN TÜRK DEVLETLERİ

Hakan ailesinin soyca Afrâsyâb’a dayandığını biliyoruz. Kâşgarlı Mahmud’un Afrâsyâb’ın hakan, oğullarının ise han unvanı taşıdığını belirtmesine bakılırsa, idari mekanizmada hiyerarşi basamağının en üstünde hakan yer almaktadır.

Buğra, ilig, kadır gibi tâbi sıfatını haiz birinci derecedeki hanedan üyeleri, metbû tanıdıkları hakana karşı geniş bir serbestliğe sahiptiler. Yönettikleri bölgede merkezdeki idari yapının benzeri kendilerine ait idari teşkilatları, ordusu v.s. vardır. Komşu devletler ile ilişkileri doğrudan yürütebilir, savaşlar ve anlaşmalar yapabilirdi. Hakana karşı temel yükümlülükleri, hutbede ve paralarında hakanın adını zikretmek ya da başka birinin adına yer vermemek, istenildiğinde hakanın ordusuna katılarak ortak düşmana karşı savaşmak ve hakana ait yani merkezi otoriteye ait vergilerini ödemekti.

Hanedanın hiyerarşik sırası
şöyle sıralanabilir:
1. Hakan
2. Buğra
3. İlig
4. teginler

1. Han Katun = Hakan
2. Katun(lar)
3. Katun Kunçuylar

Sarayda hakan ve vezirden sonra en önemli mansıp uluğ hâcib idi. Hâcibe tayangu denirdi. Hakanın sarayda “dayandığı” yani güvendiği kimseyi ifade eden tayangu, hâcib unvanının kullanımının yaygınlaşmasından sonra unutulmuştur.

Alemdarlar yani alem başlar er, hakanın kırmızı renkli bayrak ve sancaklarını taşıyan ve muhafaza eden kişi idi.

Sarayın ilbaşısı sarayın ahırından sorumlu idi.

Hakana ait elbiseleri câmehânede diken ve muhafaza edenlere câmedar denirdi.

Vali, nâib, şehir kadısı, hatîbi ve muhtesibi (ahlâkın ve esnafın zabıtası) gibi taşraya özgü mansıpların varlığı şehir divanlarının olduğuna da işaret etmektedir. Kaleler de mustahfız denilen kale komutanları vardı. Atlı posta işlerini ile meşgul olanlara eşkinci, köylerde beyin haberini taşıyanlara çalığ denirdi.

Türk hakanlığı ordusu dört ana unsurdan oluşmakta idi. Bunlar, saray muhafızları, hassa ordusu, hanedan mensupları, yerel idareciler, dihkanlar, gaziler vs. unsurlara bağlı birlikler ile boylardan oluşan askerlerdir. Hakanlık ordusunun savaş veya sefer sırasında toplam nüfusu genellikle otuz bin ile elli bin arasında değişiyordu. Ordunun karargahına han toyu denirdi. Ordu sefer sırasında hamis yani, merkez (han toyu), meymene (sağ kanat), meysere (sol kanat), yezek (öncü) ve artçı olmak üzere beşli sistem dahilinde hareket ederdi. Askerler arasında kullanılan parolaya im denirdi. Yedek ata ise koşut at diyorlardı. Hakanlık ordusunun kullandığı saldırı silahları, ok, yay, kılıç, mızrak, balta, gürz (topuz), süngü ve hançer; savunma silahları ise kalkan, zırh ve tolga (miğfer) idi. Özellikle gürz kullanmada diğer ülkelere göre mahirdiler.

XI. yüzyılda hakanlık ülkesinde babaerkil (patriarkal) bir aile yapısı vardı. Çocuklar babalarına ata diye hitap ederlerken, eşler kocalarına bey / beğ diyorlardı. Anneye apa veya ana denirdi. Evin ilk çocuğu erkekse tun oğul, kız ise tun kız, son çocuğa da aştal oğul denirdi. Kardeş anlamında karındaş ya da kadaş, babaları aynı olan kardeşlere kanğdaş kadeş, anneleri aynı olanlara igdiş kadeş tabiri kullanılıyordu. Kanğsık ve baldır, üvey anlamında (kanğsık ata, kangsık oğul, baldır oğul, baldır kız) idi. Aile müessesesinde evlat edinme mevcuttu. Hem oğul, hem de kız evlat edinilebiliyordu. Erkek evlatlıklar yufga veya tutunçu oğul, kız evlatlıklar kızlandı şeklinde ifade ediliyordu. Emikdeş karındaş olmaya ve muhtemelen aynı zamanda sütkardeşliğe işaret etmekteydi.