İLK MÜSLÜMAN TÜRK DEVLETLERİ

Toplumda üst tabakayı tüplüğ eren veya tüplüğ yıldızlığ denilen asaletli kimseler, yani boy beyleri temsil ediyordu. Bunların hiyerarşide en önde geleni, halktan (boy beylerinden) olup vezirlik derecesine çıkan yuğruş idi ki, hakandan bir derece aşağıda yer alıyordu. Kendisine siyah ipekten bir çetr verilirdi. Türk olmayan, mesela bir Farslı maiyeti ve mevkii ne kadar büyük olursa olsun bu unvanı alamazdı.

Gündelik yaşamda erkek, kendi mesleği çerçevesinde mal ve mülk edinmek ve bunu arttırmak ile meşgul olurdu. Atı ve silahı, en önemli diğer meşguliyeti idi. “At Türk’ün kanadıdır.” atasözünün hakkını veren at yarışları, çevgen oyunu, ok atma ve yay kurma yarışları, güreş müsabakaları, ziyafetler, içkili ve müzikli gece eğlenceleri ile kumar iş dışındaki zamanların vazgeçilmezleri arasında idi.

Çin’den Hotan’a gelen tüccarlar Çin ipekleri ve kumaşlar (bu ipek ve kumaşların özel isimleri ve pek çok çeşidi vardı ki, bunların bazılarını Kâşgarlı Mahmud eserinde anlatmaktadır.), elbiseler, altın kemerler, gümüş aksesuarlar, çay v.s. emtia getirirken, dönüşlerinde buradan kıymetli taşlar (yeşim taşı v.s.), cıva, Hu ipekleri, çok miktarda üretilen baharatlar, kokular, atlar, develer, değerli taşlarla süslenmiş eğerler ve kemerler ile fil dişleri idi. Hindistan’dan pamuk ve pamuklu kumaşlar ile özellikle ilaç ithal ediliyordu. İslam ülkelerinden başta keten kumaşlar olmak üzere muhtelif mamuller ithal edilirken, onlara çok sayıda köle, hayvan ve av ürünleri, ipek, misk, ham ve değerli madenler, deri halılar v.s. ihraç edilmekte idi.

Medeniyetler arasındaki bilimsel rekabette Turanlıların en gözde eseri Yusuf Has Hâcib’in Kutadgu Bilig adlı eseridir. Yusuf Has Hâcib eserini takdim ederken, “Bu türden bir esere Çinliler Edebü’l-Mülûk, Maçinler Enîsü’l-Memâlik”, Doğu ülkesinin büyükleri Zînetü’l-Ümerâ, İrânlılar Şehnâme-i Türkî ve Turanlılar ise Kutadgu Bilig demektedirler.” diyerek bir mukayese yapmaktadır. Yusuf Has Hâcib (ö. 1070’den sonra) eserini, Balasagun’da yazmaya başlamış, Kâşgar’a giderek 1069 yılında orada tamamlayıp Doğu Türk hakanı Tamgaç Han Hasan b. Süleyman’a (1069-1103) sunmuştur. Bu eser edebî mahiyette Türkçe (Hakaniyye Türkçesi) kaleme alınan, manzum ve mensur nüshaları bulunan nasihatname ya da siyasetname türü bir klasik eserdir.

Türk hakanları İslam’a tasavvuf kapısından giren ve tasavvuf penceresinden bakan derviş tabiatlı kişiler olarak kaynaklarda tarif edilir. Hakanların ilk Müslüman atası Satuk Buğra Han’a İslâm’ı anlatan ve Müslüman olmasına vesile olan Ebu Nasr Sâmânî mürşid mertebesinde bir mutasavvıf idi.

Şemsü’l-Mülk Nasr, Semerkand’a giden yol güzergâhında Buhara yakınlarında başlangıçta belki de bir saray olarak inşa edilen Ribât-ı Melik’i diğer adıyla Ribâtı Murabba’yı yaptırdı. Şemsü’l-Mülk Nasr, siyasî merkez Semerkand’dan Buhara’ya gittiğinde şehrin günlük akışına zarar vermemek için karargahını şehir dışında kurar, devlet erkanını burada kabul ederdi. Muhtemelen Ribât-ı Melik bu amaçla
Buhara dışına inşa edilmiştir. Yakın zamana kadar ayakta kalmayı başaran bu yapının kısmen ayakta duran ön yüzü bugün restore edilmiş haldedir. Askerî ve ticarî amaçların yanında bozkır ahalisi arasında İslam’ın öğrenilmesi ve yayılması için Semerkand ve Hocend arasında Ak Kütel mevkiinde bir ribât daha inşa ettiren Şemsü’l-Mülk Nasr ölümünden sonra da buraya defnedilmiştir.

Tamgaç Han İbrahim yaptırdığı medrese ve hastanenin yanı sıra, bir de Kercemîn adında saray yaptırmıştır. Sarayın inşası ile bizzat meşgul olurken, işçi- lerine “Mimarın ömrü uzun olur.” diyerek onların yaptıkları işin sağlam ve uzun olması gerektiğine işaret etmekteydi. Doğru cevap B'dir.

Şemsü’l-Mülk Nasr, Semerkand’a giden yol güzergâhında Buhara yakınlarında başlangıçta belki de bir saray olarak inşa edilen Ribât-ı Melik’i diğer adıyla Ribâtı-Murabba’yı yaptırdı. Doğru cevap C'dir.

Mâverâünnehr’in fethinden itibaren İslam coğrafyasına girilmesi ile birlikte burada geçerli olan dinar (altın), dirhem (gümüş) ve fels (bakır) sikkeler (madenî paralar) hakanlık tarafından da kullanılmıştır. Bu kapsamda dinara uruğluğ altun, dirheme yarmak ve felse ise benek diyorlardı. Doğru cevap B'dir.

Toplumda üst tabakayı tüplüğ eren veya tüplüğ yıldızlığ denilen asaletli kimseler, yani boy beyleri temsil ediyordu. Bunların hiyerarşide en önde geleni, halktan (boy beylerinden) olup vezirlik derecesine çıkan yuğruş idi ki, hakandan bir derece aşağıda yer alıyordu. Doğru cevap A'dır.

Hakanın ikamet ettiği ülkenin başkentine ordu denirdi.

Hakan, taht iddiasında bulunanlar karşısında ya da jeopolitik haklarını propaganda etmek için hakan ve han unvanın yanına kara (büyük), arslan, togan (doğan), tamgaç (büyük), kadır (muktedir), kılıç (kararlı), bilge ve uluğ sıfatlarını getirebilmekteydi.

Hanedan mensupları buğra (deve aygırı), ilig (geyik), arslan ilig, arslan tegin, togan tegin, tonga (kaplan) tegin, yınal tegin, yığan (fil) tegin v.s. unvanlar altında bu mekanizmanın altında hiyerarşik bir sıraya göre yer almaktadır.

Hanedanın hiyerarşik sırası şöyle sıralanabilir:
1. Hakan
2. Buğra
3. İlig
4. teginler

Yönettikleri bölgede merkezdeki idari yapının benzeri kendilerine ait idari teşkilatları, ordusu v.s. vardır. Komşu devletler ile ilişkileri doğrudan yürütebilir, savaşlar ve anlaşmalar yapabilirdi. Hakana karşı temel yükümlülükleri, hutbede ve paralarında hakanın adını zikretmek ya da başka birinin adına yer vermemek, istenildiğinde hakanın ordusuna katılarak ortak düşmana karşı savaşmak ve hakana ait yani merkezi otoriteye ait vergilerini ödemekti.

Saray hizmetlilerinden biri olan ve Hakana ait elbiseleri câmehânede diken ve muhafaza edenlere câmedar denirdi.

Karı ve koca arasında tok tok, yani anlaşmazlık olduğunda boşanmak mümkündür. 

Toplumda üst tabakayı, asaletli kimseleri, yani boy beyleri temsil etmek için kullanılan tabir tüplüğ eren veya tüplüğ yıldızlığ'dır.

Mâverâünnehr’in fethinden itibaren İslam coğrafyasına girilmesi ile birlikte burada geçerli olan dinar (altın), dirhem (gümüş) ve fels (bakır) sikkeler (madenî paralar) hakanlık tarafından da kullanılmıştır. Bu kapsamda dinara uruğluğ altun, dirheme yarmak ve felse ise benek diyorlardı. Piyasada en yaygın kullanılan dirhemdi. Dolayısı ile onun karşılığı olan yarmak, aynı zamanda genel anlamda para kelimesinin karşılığı olarak da kullanılıyordu. Hakanlık devri para birimlerinden en meşhuru, Tamgaç Han İbrahim (1041-1068) ve onun parlak iktisadi devrine izafeten söylenen tamgaciyye veya müeyyidü’l-adliyye dirhemleri idi.

Akça ve mangır Osmanlı döneminde kullanılan para birimleridir.

Türk hakanlığında medreselerin temel işlevi, imam, müezzin, hatib, vâiz ve müftü gibi halkın dinî ihtiyaçlarına cevap veren memurların yetiştirilmesi yanında, yargı işlerinden,
sulama ve vergi meselelerine kadar bir çok alanda etkin olan kadılık, muhtesiblik, kâtiplik, tercümanlık, istihbarat, noterlik, elçilik, nâibik, valilik ve vezirliğe kadar devletin bürokrat ihtiyacını karşılamaktı.

Yesevîlik Aşağı Seyhun boyları, Buhara ve Semerkand çevresinde meskûn olan Oğuzlar arasında hızla yayılarak siyasî şartlar paralelinde (bilhassa Moğol istilası ile) Oğuzların taşıyıcılığında Horasan, Anadolu ve Balkanlara kadar uzandı ve bugüne kadar ulaşan
önemli etkilerin sahibi oldu.