İLK MÜSLÜMAN TÜRK DEVLETLERİ

Batı Türk Hakanlığı’nın kurucusu Tamgaç Han İbrâhîm, iç ve dış siyasî
hadiselerden daha çok sosyal, ekonomik, sanat, bilim, eğitim ve din alanlarında
ülkesinde yürüttüğü reform niteliğindeki faaliyetleri ile ön plana çıkmaktadır.

Sultan Melikşah, Han Ahmed’i Isfahan’dan getirterek, yeniden Semerkand tahtına iade etmeyi siyasetine uygun gördü (1092). Bu seferin sonunda Han Ahmed öldürülmemiş, 1095 yılında zındıklıkla suçlanması neticesinde öldürülmüştür.

Sâsânîler devri farsçasında kullanılan zendîk kelimesinin Arapçalaşmış hali olan zindîk, başlangıçta Zerdüştlik karşısında farklı bir zümre kabul edilen maniheistlere denilmekte olup, giderek sapık manasında kullanılmaya başlandı. İslam ortaçağında ise, bütün gayri Sünnî kimseleri kapsayacak şekilde sapık anlamında genelleşti (Ocak 1982: 508- 509). İslam ceza hukukunda bir ıstılah olarak, küfrü gerektiren inançlar taşıdığı halde Müslüman görünen kimseler için kullanıldı.

Buhara’da ilk kez “Sadr” unvanı verilen Abdü’l-Azîz’den sonra, bu unvan onun bütün çocukları ve nesli için kullanılır oldu. “Nu’mânü’s-Sânî (ikinci Ebû Hanîfe)” olarak da anılan Abdü’l-Azîz’in, Buhara’da “sadâret”e intikali 1102 yılından sonra idi. Kendisi gibi, daha sonra yerine geçen çocuklarının da “Burhânü’d-Dîn ve Burhânü’l-Mille ve’dDîn” lâkaplarını kullanmasından dolayı “Âl-i Burhân (Burhan ailesi) adı ile tanındılar ve Buhara’da Saffâr ailesinin yerini aldılar.

Seçeneklerde belirtilenlerin hepsi birer sonuçtur.

Karlukların Mâverâünnehr’in tamamından çıkarılmaları Kılıç Tamgaç Han
Mesûd b. Hasan (1160-1167) döneminde oldu.

Batı Türk Hakanlığı’nın sonlarına doğru Kılıç Tamgaç Han İbrâhîm b. Hüseyn
ve oğlu Kılıç Arslan Han Osmân, Ceyhûn’un ötesinde Selçukluların yerini alan
Hârizmşahlar ile Ceyhûn’un doğusuna hakim bulunan Karahıtaylar arasında
izledikleri denge siyaseti ile ülkelerinin ömrünü uzatmaya çalıştılar. Ancak,
Kara Hıtâyların Naymanlar tarafından tazyik edilmesi ile dengeler değişti ve
Harizmşahlar bundan yararlanarak, Batı Türk Hakanlığı’na son verdiler.

İslam’ın en doğusunda Müslüman olmayan unsurlarla İslam coğrafyası arasında
bir set görevi üstlenen Doğu Türk Hakanlığı’nın temel stratejisi, Müslüman olmayan Türk-Moğol unsurlara karşı ülkeyi savunma, iskan etme ve İslamlaştırma yolu ile onları bir tehlike olmaktan çıkarma idi. bu durumda seçeneklerin tümü doğru olmaktadır.

Doğu Türk Hakanlığı hakanı İbrahîm b. Ahmed’in Karluk ve Kanglı Türklerinin
müsebbibi olduğu meseleleri çözememesi, ülkenin 1130’da Karahıtây hakimiyetine girmesine neden olmuş ve 1211’de Nayman Güçlük’ün bu devlete son vermesi ile Doğu Türk Hakanlığı da sona ermiştir.

Tamgaç Han İbrahim, 1043 yılında Mâverâünnehr’i geri almak için son bir te- şebbüste daha bulunan Ali Tegin’in çocukları ve amcaları Togan Han Muhammed’i bertaraf ettikten sonra 1057 tarihlerinde Doğu Türk Hakanlığı’nda meydana ge- len iç karışıklıklardan yararlanarak hakimiyet alanını, Özkend, Ahsiket, Hocend, Tûnket, İsfîcâb, Şâş, Binket, Kuz Ordu (Balasagun)’yu içine alacak şekilde geniş- letmeyi başardı. Ülkesini oğulları arasında idarî anlamda taksim etti.

Tamgaç Han İbrahim hayatının sonlarına doğru felç geçirdi ve tahtından fe- ragat ederek, yerini oğlu Şemsü’l-Mülk Nasr’a bıraktı ve 1068 yılında vefat etti.

Hırsızlardan ve yol kesicilerden (ayyâr) temizlenerek tam bir asayişin sağlandığı Mâverâünnehr’de iktisadi hayatın önemli bir parça- sı olan dihkânlar tasfiye edildi.

Gazneli ve Selçuklu sultanları gibi onlara eşit statüde “Sultan” unvanı kullandığına şahit olunan Batı Türk Hakanlığı hakanı Şemsü’l- Mülk Nasr, aynı zamanda muhaddis (hadis rivayetçisi) ve hattat idi. Onun döneminde içerde bürokrat-ulema sınıfı ile mücadele devam ederken, dış ilişkilerde özellikle Sultan Alp Arslan ve oğlu Melikşah nezdinde Selçuklu baskısı gittikçe hat safhaya çıkmıştır.

Tamgaç Han Hızır, hem Doğu Türk Hakanlığı’ndan hem
de Selçuklulardan ülkesine yönelen akınları başarı ile önlemiştir. Onun döneminde ülkenin iktisadi açıdan ulaştığı refah ve huzur şiirlere yansımıştır.

Tamgaç Han Ibrahim'in ülke yönetimini oğulları arasında paylaştırmasıyla ilgili olarak A seçeneğinde verilen "Özkend'in yönetimi Köç Tegin Davud'a verilmiştir." bilgisi doğrudur.

Tamgaç Han İbrahim kaynaklarda, hanedan içindeki siyasî çekişmelerden daha ziyade, sosyal, ekonomik, sanat, bilim, eğitim ve din alanlarında ülkesinde yürüttüğü reform niteliğindeki faaliyetleri ile gündeme gelmiştir. Bu nedenle
hakanlığın Batı ve Doğu şeklinde ikiye ayrılması, yalnızca siyasî alanda bir çözülme ve çöküşün, medenî alanlarda ise, tam bir gelişme, refah ve istikrar devresinin başladığının habercisi olmuştur. Tamgaç Han İbrahim’in sosyal alandaki
politikalarını, halkın gönlünü ve desteğini kazanmaya yönelik faaliyetler olarak özetlemek mümkündür ki, bunlar Kültür ve Medeniyet başlıklı ünitede ayrıntılı olarak anlatılacaktır. Zira, hırsızlardan ve yol kesicilerden (ayyâr) temizlenerek tam bir asayişin sağlandığı Mâverâünnehr’de iktisadi hayatın önemli bir parçası olan dihkânlar tasfiye edildi.

Selçuklu istilası arifesinde Batı Türk Hakanlığı’nın son müstakil hakanı Tamgaç Han Hızır b. İbrahim’in kaynaklarda “Hakanü’l-Muazzam Tamgaç Han”, “Burhânü’d-Devle”, “Sultân” “Aynü’d-Devle” ve “Kadır Han” unvan ve lâkapları ve “Ebû Şücâ’a” künyesi ile kaydedildiğine rastlanmaktadır.

İbâhiyye, kanunların, dinî emirlerin ve ahlak kurallarının bağlayıcılığını kabul etmeyip, her şeyi mübah görme anlamında kullanılmaktadır. İbâhiyye, İslamî dönemde genellikle bâtıniyyenin bir başka adı olarak görüldüğü gibi, sahte sûfîleri de kapsamakta idi.

Batı Türk Hakanlığındaki ulemâ sınıfıyla ilgili olarak A, B, C ve D seçeneklerinde yer alan bilgiler söylenebilirken, E seçeneğinde yer alan bilgi söylenemez.

Karluk meselesinin sosyal, ekonomik ve siyasi temelli nedenlerini beş başlıkta toplayabiliriz:
1) Batı Türk Hakanlığı’nın siyasi alandaki gerilemeye karşın, medeni sahada parlak bir devir yaşaması nedeniyle kentleşme ve kent kültürünün yaygınlaşmasının bir sonucu olarak atlı çoban Karlukların yaşam alanlarının daralması,
2) Yaşam alanının daralmasına karşın Karlukların mal (hayvan) ve mülklerinin artması ve daha geniş otlaklara ihtiyaç duymaları,
3) Karlukların yerleşik hayata geçmek, ya da sürgün edilmek arasında bir tercih yapmaya zorlanmaları,
4) Batı Türk Hakanlığı hakan ailesinin Selçuklularla yaptıkları evlilikler sonucu devletin asli unsuru olan Karluklara yabancılaşması,
5) Batı Türk Hakanlığı hakan ailesinin Selçuklulara yakınlığının bir diğer sonucu olarak, özellikle Aşağı Seyhun’dan Mâverâünnehr’e yönelen Oğuz göçleri ile bölgede Oğuzların nüfusu ve gücü arttı. Bu ise Karlukların zaten yeterli olmayan otlakları ve devletin askerî kadrosunu Oğuzlarla paylaşmak anlamına geliyordu. Bu Karluklar için her anlamda tam bir ekonomik kayıptı. Üstelik geçmişten gelen ve efsanelere yansıyan eski düşmanlıkları da vardı.