İLK MÜSLÜMAN TÜRK DEVLETLERİ

Ebû Nasr Sâmânî hakkında bilinenler, onun çok yönlü bir tarihî kişilik olduğunu göstermektedir; Hakanlığa iltica etmiş siyasî bir emir, ticaretle meşgul olan bir tüccar, İslamî bilimlere vâkıf bir fakih, manevî tarafı ile de ruhlar aleminde Hz. Peygamber’in bizzat irşad ettiği kutb mertebesinde bir mutasavvıftır. Ebû Nasr Sâmânî, Türkler tarafından eskiden beri çok rağbet edildiğini bildiği İslam ülkelerinden gelen mallar ve kumaşlardan Oğulcak Kadır Han’a hediyeler (haraç) göndererek onunla yakın bir dostluk kurmuştu. Bu dostluğa dayanarak kendi İslam inancının mabedini yapmak üzere, ondan, bir yer istemiş ve buraya bir cami
inşa ettirerek Artuç’u küçük bir Müslüman belde haline dönüştürmüştü.

Satuk’un yerine geçen oğlu Baytaş Musâ’nın hem “Arslan Han” unvanı taşıması hem de kaynakta “Hanlar Hanı” unvanı ile kaydedilmesi, en geç onun saltanat döneminde Balasagun’un ele geçirilerek ülkede birlik ve istikrarın sağlandığı, İslam’ın resmî din olarak bütün ülkede tanındığı anlamına gelmektedir.

Üçüncü grup Ebû Ali Sîmcûrî, Fâik, Beg Tüzün, Hâcib İnanç gibi Sâmânî topraklarını aralarında paylaşmak için mücadele eden Sâmânîlerin Türk asıllı komutanları idi. Bunlardan Ebû Ali Sîmcûrî, Horasan’da müstakil bir devlet kurmak için Buğra Han Harun ile gizlice yazışmaya başladı. Onunla kurduğu dostluk sonucunda bir anlaşma yapmayı başardı. Buna göre, Buhara, Semerkand gibi Ceyhun nehrinin doğusunda kalan yerler Türk Hakanlığı’na, nehrin batısında kalan yerler ise kendisinin olmak üzere Sâmânî ülkesini paylaşacaklar ve bunun için iki taraf birbirine yardım edecekti.

Türk Hakanlığı hiçbir direnişle karşılaşmadan Buhara’ya girdi. İlig Nasr İmâret sarayına yerleşti. Abdülmelik’i saklandığı yerden casusları vasıtası ile yakalattı. Onu ve bütün Sâmânî hanedanı üyelerini tutuklatıp başkent Özkend’e gönderdi. Abdülmelik orada öldü ve Sâmânî devleti sona erdi (Ekim 999).

Mâverâünnehr fethi, Türklerin İslam’a girişinin, pratikte “Türklerin İslam coğrafyasına girişi” ve İslam’ın yayılmasının “Türklerin yayılması” ile aynı anlamda olduğunu gösteren en önemli ilk hadisedir. Mâverâünnehr’in demografik yapısı, Karluklar ve Oğuzların göçüyle hızla Türkleşti. XI. yüzyılın başından itibaren artık kaynaklar Mâverâünnehr’i “Türk Denizi” olarak tavsif etmektedir. Buradaki neredeyse her siyasî olayın Anadolu’ya kadar uzanan sonuçları dikkate alındığında Buhara’nın aynı zamanda Anadolu’ya
açılan ilk kapı olduğuna dahi hükmedilebilir.

İlig Nasr iki koldan Horasan’a gönderdiği kuvvetlerin bizzat Sultan Mahmud tarafından bölgeden çıkarılması üzerine daha çok hırslandı ve akrabası Kadır Han Yusuf’tan yardım istedi. Türk Hakanlığı ülkesindeki bütün Türk boylarını silaha davranmaya çağırdı. Belh yakınında Gaznelilerin karşısında İlig Nasr’ın ordusu savaş düzenine geçti. Ordunun merkezinde yer alan İlig Nasr, kalkanlar ve kamışlığı hatırlatan mızraklar arasında Hoten Türkleri ile birlikte Kadır Han’ı sağ kola, sol kola da kardeşi Cafer Tegin’i yerleştirdi. Bin kadar atlı gulâmını atlarından indirterek ok atmaları için ön safa koydu. Türk-Halaç grupları, Hind-Afganlılar ve kalabalık Oğuz birliklerinden müteşekkil ordusu ile Sultan Mahmud, kardeşi ordu komutanı Emîr Nasr, Cüzcân valisi Ebû Nasr Ahmed el-Ferîgûnî ve Arap emiri Muhammed et-Tâî ile birlikte Hind, Arap, Kürt vs. halklardan askerlere ordunun merkezinde
görev verdi. Sol tarafa ileri gelen komutanlarla büyük hâcibi Ebû Saîd Altuntaş’ı, sağ tarafa Arslan Câzib’i yerleştirdi. Ordunun ön safına ise beş yüz savaşçı fil koydu.
Şiddetli geçen savaşı son anda fillerin desteği ile Gazneliler kazandı (Ocak 1008).

Türk Hakanlığı, Hârizmşahlar ve Gazneliler arasındaki ilişkiler Hârizm’in Gazneli hakimiyetine girmesi ile sonuçlandı. Türk Hakanlığı Hârizm’in işgaline kayıtsız kalarak Ceyhun’un batısında üstünlüğü Gaznelilere kaptırdı. Böylece Türk Hakanlığı’nın halife ile doğrudan teması da kesilmiş oldu.

Nümizmatik verilere göre, 991 yılında Buğra Han Harun’un tek taraflı olarak Abbâsî halifesi et-Tâî Lillah’ı tanıması ile başlayan Türk Hakanlığı ve Abbâsî ilişkileri, Mâverâünnehr’in fethi ile doğrudan ilişkilere dönüşmüştür.

Satuk Buğra Han “Kara Hakan” unvanını da kullanarak ülkenin doğu merkezi
Balasagun’u Sâmânilerin desteği ile ele geçirmeye teşebbüs ettiyse de başarılı ola
madı.

Satuk Buğra Han’ın 955 yılında vefat edip Artuç’a defnedildiği zamana kadar yeni Müslüman kimliği ile yürüttüğü  siyasî faaliyetlerini; Birbirleri ile mücadele halinde olan Türk boylarını tek bir çatı altında itaat altına almak,

“Kara Hakan” unvanını kullanarak Balasagun iktidarını ele geçirmeye teşebbüs etmek (ancak ele geçirememiştir.),

“Mücâhid” ve “gâzî” sıfatları ile Hoten ve Issıg Göl’ün doğu kıyısında Müslüman olmayan unsurlarla mücadeleyi sürdürmek; batıda ise Sâmânîlerle siyasî ittifaklar kurarak onların ve Mâverâünnehr gazilerinin askerî yardımını temin etmeye çalışmak şeklinde özetlemek mümkündür. İslamî bilimlerin önde gelen siması Ebu’l-Hasan Muhammed el-Kelemâtî’nin Buhara’dan yola çıkarak Arslan Han’ın yanına gelmesi ve burada kaldığı 955-961 yılları arasında onun desteği ile tüm ülkede İslam’ın yayılarak en azından resmî din olarak kabul edilmesi ise Baytaş Arslan Han döneminin en dikkate değer olayıdır.

I, II ve III maddelerin hepsi Maveraünnehr Fethinin sonuçlarıdır.

Türk-Halaç grupları, Hind-Afganlılar ve kalabalık Oğuz birliklerinden müteşekkil ordusu ile Sultan Mahmud, kardeşi ordu komutanı Emîr Nasr, Cüzcân valisi Ebû Nasr Ahmed el-Ferîgûnî ve Arap emiri Muhammed
et-Tâî ile birlikte Hind, Arap, Kürt vs. halklardan askerlere ordunun merkezinde görev verdi.

Ancak Ali Tegin bu şekilde Oğuzları birbirine düşüremeyince, yabguluğa getirdiği Yusuf ’u, onların ezelî düşmanı Berânî soyundan Alp Kara’ya öldürttü.Çok geçmeden toparlanan Selçuklular, önce Ali Tegin’in ordusunu yendiler (1029).

Hasan Kolu’nun bu başarıları 1037 yılında Böri Tegin İbrahim b. Nasr’ın
Arslan İlig Yusuf ’un hapsinden kurtularak bir gurup atlı ile Özkend’e ağabeyi
Aynü’d-Devle Muhammed’in yanına kaçması ile durdu. Çok geçmeden Böri Tegin, Kumucî Türkleri ve Türkmenlerden aldığı destekle Gaznelilerden Çağaniyan, Huttal ve Vahş, Ali Tegin’in çocuklarından da Keş, Semerkand ve Buhara’yı alarak Batı Türk Hakanlığı’nı kurdu (1041).

Daha önce Doğu’da gaza faaliyetlerinde bulunmuş ve “Gâzi” unvanı almış olan Togan Han Ahmed, bu kritik durumda hasta yatağından kalkarak İslam ülkelerinden yardım istedi ve etrafına rivayetlere göre yüz bin veya yüz yirmi bin kişilik gönüllü ordusu topladı. Bunu haber alan Hıtay ordusu savaşmaktan vazgeçerek geri çekildi. Ancak Togan Han onları üç ay takip ettikten sonra bir meydan savaşına girişti. Hıtay ordusunu hezimete uğrattı ve yüz bin kişi öldürüldü, yüz bin genç esir alındı ve pek çok da ganimet elde edildi.
Bu savaşın en önemli sonucu, Hıtâyların en az bir asır batıya nüfuz etmesinin
geciktirilmiş olmasıdır.

Bu şartlarda Kadır Han Yusuf, Sultan Mahmud ile yeniden dostluk tesis etti.
1025 yılında Semerkand önlerinde buluşan han ve sultan, başbaşa “Tûrân ve İrân” yararına olan konularda görüşmelere başladılar. Kadır Han üç meselede Sultan Mahmud’un yardımını talep etti: 1) Ali Tegin’in Mâverâünnehr’den uzaklaştırıl ması ve buranın oğlu “Yığan Tegin” Muhammed’e verilmesi, 2) Bütün ülkeye sahip olmak için Balasagun’da tahta oturmuş olan kardeşi Hakan Togan Han Muham med ile arasındaki taht mücadelesinde kendisine yardım etmesi, 3) Mâverâünnehr ve Türkistân’da gittikçe güçleri ve nüfusları artan, aynı zamanda Ali Tegin’in müt tefiki olan Selçuk Oğullarına bağlı Türkmenlerin Ceyhun’un batısına, Horasan’a nakledilmeleri ve Türk Hakanlığı ülkesinden çıkarılmaları idi.

Bu talepleri kabul eden Sultan Mahmud’un yardımları karşılığında Kadır Han
Yusuf da Mâverâünnehr’deki bazı şehirlerde (Çağâniyân, Kubâdiyân ve Huttâl’de, yani Mâverâünnehr güneyindeki, Gaznelilerin Belh, Gazne ve Hindistân yolunu çevreleyen stratejik bölgelerde) sikke ve hutbenin Sultan Mahmud adına basılması ve okunmasını kabul etmekte idi.

Türk Hakanlığı’nın kuruluş dönemlerinde Karluklar tarafından Aşağı Seyhun
bölgesine itilen Oğuzlar, Seyhun nehrinin Aral gölüne döküldüğü mecrada YengiKend’de kurdukları Oğuz Yabguluğu’nun çatısı altında varlıklarını sürdürdüler. Buna rağmen sağlam bir siyasî birlikten yoksun olmaları nedeni ile aralarında mücadeleler de eksi olmuyordu. Bu nedenle aralarından kopan muhtelif Oğuz boylarının göç ettikleri bölgelerden biri de hemen önlerindeki Mâverâünnehr, yani Sâmânî devleti ülkesi idi. X. asrın sonlarına doğru yıkılmaya yüz tutan Sâmânîler, kendi ülkelerine iltica eden Oğuz boylarını iyi karşılıyordu. Zira onların askerî gücünden yararlanabilirlerdi.