İLK MÜSLÜMAN TÜRK DEVLETLERİ

Toharistan bölgesi, X. yüzyılda Ceyhun nehrinin yukarı mecrası boyunca sağ ve solunda bulunan ve Belh vilayetine tâbi olan bütün dağlık memleketleri içine alıyordu.

MÖ üçüncü binyılın sonlarında Basra körfezi ile Nippur arasındaki alanın kuzeyi Akkad olarak adlandırılmaktadır. Dicle ve Fırat nehirleri Mezopotamya’ya hayat verir. Fırat Nehri, Basra Körfezi’ne 145 km kala Dicle Nehri ile birleşir ve Şattülarap Nehri adıyla Basra Körfezi’ne dökülür. Elam adı verilen bölge, İran platosunun Dicle Nehri’ne yakın olan güneybatı kısmıdır. Kapadokya, Anadolu’da Erciyes, Hasandağı ve Güllüdağ’ın püskürttüğü lav ve küllerin oluşturduğu yumuşak tabakaların milyonlarca yıl boyunca yağmur ve rüzgâr tarafından aşındırılmasıyla ortaya çıkan bölgedir.

Tudun, Gök Türklerde hükümdar ailesine mensup olmayan ve tâbi ülkelerde vergi ve gümrük resimlerini kontrol eden idarecilere verilen bir unvandı. Zamanla bir bölgenin sahibi veya hükümdarı anlamına gelmeye başlamış, ancak XI. yüzyılda anlamı “köyün büyüğü ve tanınmışı” manasına kadar düşmüştür.

İdol, küçük tanrı figürleridir. Halaf Dönemi’nde insanlar tholos adı verilen ev tiplerini kullanmışlardır. Tholos, yuvarlak planlı, kubbeli bir oda ile bu odaya eklenmiş dikdörtgen planlı bir başka odadan oluşuyordu. Balçık, kerpiç ya da taştan yapılıyorlardı. Stel ise dikilitaştır. Yunanca doulos adı verilen, eski Yunan dünyasında istenildiğinde alınıp satılan ve ömrünün sonuna kadar hizmet vermek zorunda olan köledir.

Bilge Kadır Han zamanında Türk beldelerinden ilk müslüman olan Şâş (Taşkend) şehrine, Sâmânî ailesinin büyüğü olan Nuh b. Esed gaza yapmakta idi.

Akdeniz kıyısına yakın Biblos ile Fırat Nehri üzerinde olan Mari, Tuttul, Ebla MÖ kurulmuş olan önemli kentler arasındadırlar.

İslam ve Çin medeniyeti arasında bir set oluşturan Türgişlerin dağılması, Arapları ve Çin’i 751 yılında Tarâz (Talas)’da karşı karşıya getirdi. Bundan en çok yararlanan ise Karluklar oldu. Atlah mevkiinde ve Talas nehri kıyısında beş gün süren savaşı, Issıg Göl Karluklarının yardımını alan Ziyâd b. Sâlih komutasındaki Araplar kazandı (Temmuz 751).

Günümüzden 12 000 yıl önce Sahra’nın kuraklaşması ve çölleşmesi sonucunda bu bölgede avcılık ve toplayıcılıkla geçinen halklar Delta Bölgesi’ne ve Nil Vadisi’ne göç etmişlerdir. Neolitik Çağ ve Sülaleler Öncesi döneme ilişkin en önemli kültürler arasında Aşağı Mısır’da Merimde (MÖ 4300-3800) ve Meadi (MÖ 3300-3100) sayılabilir. Yukarı Mısır’da ise Badari Kültürü (MÖ 5000-4000), I. Nagada Kültürü (Amra Kültürü: MÖ 4000-3500), II. ve III. Nagada Kültürü (Gerze Kültürü: MÖ 3500-3100/3000) sayılabilir.

Çin ve İslam kaynaklarında kısa bilgilerin, efsane ile karışık yer aldığı görülür. Bu nedenle tarihî kayıtların az olduğu bu dönemlerin aydınlatılmasında efsaneler de dikkate alınır. Burada yer alan lüzumsuz bilgiler ayıklanarak, özellikle yer ve şahıs isimleri ile olayın özü, bilinen tarihle karşılaştırılır ve süzgeçten geçirilerek değerlendirilmeye çalışılır.

Ancak, Ortaçağ Türk devletlerinde devletin adını, genellikle devleti kuran hanedanın atasından yani kan bağından, kurulduğu coğrafyadan, hiyerarşik konumundan veya inanç yapısından aldığı görülmektedir.

Ortaçağ İslam kaynaklarında devletin bilinen ilk hakanı olan Bilge Kadır Han’dır.

Yûsuf Has Hâcib (ö. 1070 sonrası), Türk Hakanlığın önemli siyasî-edebî şahsiyetlerinden biridir. Kadır Han Yusuf, Türk Hakanlığı Batı sorumlusu İlig Nasr’ın akrabasıdır. Kadır Han Yusuf aynı zamanda Sultan Mahmud’un çağdaşıdır.  Hatta 1025 yılında Semerkand önlerinde han ve sultan buluşup, başbaşa “Tûrân ve İrân” yararına olan konularda görüşmeler başlatmışlardır. Arslan Han Süleyman Kadır Han Yusuf’un oğlu, Buğra Han Muhammed ise Kadır Han Yusuf’un kardeşidir.

Karluk adı hakkında Oğuznâme rivayetinde, yasak olmasına rağmen Gûr ve Garcistan yolunda yüksek bir dağda bulunan kardan dolayı Oğuz’un ordusundaki iki üç boyun geri kaldığı ve Oğuz’un da onlara “karlı” anlamına gelen “Karluk” dediği anlatılır. Firdevsî (ö. 1020 veya 1025)’nin Şehnâme’sinde ise Afrâsyâb’ın ordusundaki önemli Türk boylarından biri olan Karluklar, VII. yüzyılın başlarında tarih sahnesine çıktıklarında Altayların batısında Beşbalık’ın kuzey batısında, Kara İrtiş ırmağı kenarında To-ta-ling’de yani, Zaysan-Urungu-Alagöl üçgeni içinde yaşıyorlardı. Karluklar, Türgişler gibi Gök-Türklerin bir kolu, hatta akrabası olarak gösterilmektedir.

Halaçlar, Gazne ve Gur bölgesinde yaşayan Halaç Türkleri de İslâmiyeti kabul edip zamanla Gazneliler’e tâbî oldular. İdil Bulgarları Müslümanların kuzey-batıdaki temsilcileri oldular ve Başkurtlar gibi Batılı Türk boylarının da İslâmiyeti kabul etmesinde önemli rol oynadılar. Mâvrâünnehr’den çok uzak bir bölgede, Mısır ve Suriye’de Türk asıllı Müslüman hanedanların ortaya çıktığı görülür. Bunlar Abbasî Devletinin eyalet valileri iken IX. asrın ikinci yarısı ile X. asrın ikinci yarısı arasında birer hanedan kuran Tulunîler ve Ihşidîlerdir.

Uygur kaganının, 791-812 tarihleri arasında Karlukları Seyhun boyu ve Fergâna’ya kadar takip ettiğinden bahseden ve 821 yılında dikilen Kara Balgasun Kitabesi de doğrulamaktadır.

Altayların batısında yaşayan Karluklar, Talas savaşından sonra bölgedeki Çin hakimiyetinin kalkmasını fırsat bilerek Issıg Göl havalisindeki Türgiş topraklarına saldırıya geçtiler. 766 yılında Türgişlerin merkezleri Suyâb ve Taraz şehirlerinin yanı sıra, Çu nehri kenarında yer alan Batı Gök-Türklerin eski ordugâhı Kuz Ordu, yani Balasagun’a hakim olarak Karluk Yabguluğu’nu kurdular. Aşina soyundan gelen Bilge Kadır Han’ın tarih sahnesinde ilk kez görüldüğü 840 yılına kadar geçen evresi, hakanlığın “Yabguluk Dönemi”ni teşkil etmektedir.

Yağmaların hükümdarına “Buğra Han” dendiğini kaydeden tek kaynak Mücmelü’t-Tevârîh ve’l-Kısas’dır. Bu eser, 1126 yılında tamamlanmıştır ki, verdiği bilgi çok geç bir dönemi yansıtmaktadır. Zira artık, Karluklar ve Çiğiller gibi, Yağmaların da yaşadığı Kâşgar bölgesindeki Türk hakanlığı yöneticilerinin Buğra Han unvanı taşıdıkları ya da burada bu unvanla ilk meşhur olan Harun Buğra Han’ın çocuklarının burada bulundukları bilinmektedir. Üstelik, Yağmaların 840 yılından sonra Kâşgar bölgesine geldiği fikri kabul edilirse, bundan bir asır önce, 738’lerde Fergâna’da Uşrûsene hakimi ve çocuklarının “Kara Buğra” unvanı taşıdıkları görülmektedir. Şu halde, “Kara” ve “Buğra” unvanının geç dönemde doğudan gelen Yağmalar ile ilgili değil, Türgiş ve Karluk nüfuz sahasındaki Gök-Türk ve Akhunların bakiyeleri olan Batı Türkleri ile ilgilidir.

Bugünkü bilgilerimiz ışığında, Anadolu’da yazıldığı bilinen, en erken tarihli kaynak olduğu kabul edilen, günümüze gelebilmiş ilk eser, Kayserili İbnü’l Kemal’in Danişmendli Beyliği’nin kurucusu Gümüştekin Ahmet Gazi (öl.1105) adına kaleme aldığı Farsça Keşfu’l-Akabe adlı eserdir. Divan-ı Kebir ise Mevlânâ Celâleddin Rumî’nin, tasavvufî anlayışını ve düşüncelerini ortaya koyduğu Farsça yazmış olduğu eserlerinden biridir. Kitab-ı dekâyik ül hakâyik ve Mûnis el havarif, 1271-1272 tarihinde Aksaray ve Kayseri’de Sivaslı İbn El Sicistani, tarafından yazılan minyatürlü Selçuklu yazmasının bölümlerinin ismidir.

920’lerden itibaren mutasavvıf Ebû Nasr Sâmânî dolayısı ile manevî bir merkez konumunda olan Artuç’daki Yağmaların da burayı terk ettiği anlaşılmaktadır. Nitekim, Kâşgarlı Mahmud, (ata mezarının bulunduğu) Artuç hakkında hiçbir bilgi vermez. Sadece, bu adı taşıyan iki köyün bulunduğuna işaret eder. Kâşgar’daki hakanlık mezarlığı, bilhassa Mâverâünnehr’in fethinden sonra anlamını yitirmiştir. Zira, artık hanedan mensupları kendi bölgelerinde yaptırdıkları rıbat, medrese, türbe v.s. imaretlerde defnedilmekteydiler. Diğer taraftan manevî merkez Artuç da bu tarihlerde önemini kaybederek, yeni manevî merkez Buhârâ’ya kaymış olmalıdır.

Lâzne ve Ferâhiye, Tuhsîlerin iki boyu olup, bu adı taşıyan iki köy vardır. Tuhsîlerin bir diğer köyü Suyâb (Tokmak), yirmibin adamın (atlının) çıktığı geniş bir köydür. Kâşgarlı Mahmud’a göre Tuhsî, Kuyas’da bulunan bir Türk oymağıdır.

Ortaçağ Türk devletlerinde devletin adını, genellikle devleti kuran hanedanın atasından yani kan bağından, kurulduğu coğrafyadan, hiyerarşik konumundan veya inanç yapısından aldığı görülmektedir.

Ortaçağ İslam kaynaklarında devletin bilinen ilk hakanı olan Bilge Kadır Han ve çocuklarının atası Afrâsyâb olarak kaydedilmektedir.

Karluklar, Türgişler gibi Gök-Türklerin bir kolu, hatta akrabası olarak gösterilir.

Karlukların, Batı Gök-Türk Kaganlığı’nda Tung Yabgu’ya 627 yılında isyan ederek tarih sahnesine çıkışlarından 751’deki Talas savaşına kadar geçen süreçte oldukça zorlu siyasî şartlarda Gök-Türkler, Çinliler, Basmiller, Uygurlar ve Türgişlerle siyasî münasebetleri bölük pörçük de olsa Çin kaynaklarına yansımıştır.

Şerefüzzamân el-Mervezî’ye göre, Karluk birliğinin dokuz boyundan biri olan Bulaklar, Hudûdü’l-Âlem’de Yağma’dandır ve Toguzguzlara karışmış bir kavim olarak kaydedilmiştir. Kâşgarlı Mahmud ise, sadece Bulakların Türklerden bir oymak olduğunu, Kıpçaklar tarafından esir edildiğini, ancak sonra kurtulduklarını ve “Elkâ Bulak” adını aldıklarını söylemektedir. O

Avfî ve el-Mervezî’ye göre, devleti kuran Karlukların dokuz boydan oluşan birliğinden üçünü Çiğiller temsil etmekte idi. Nitekim, Kâşgarlı Mahmud, “Çiğil, Türklerden üç oymağın adıdır” diyerek, her iki müellifi de doğrulamaktadır.

Yağmalar boyunda çok az ziraat yapılmakta, ama, çok kürk imal edilmektedir. Avcılık yaygındır. Zenginlikleri at ve koyundur. Halkı sert, kuvvetli, çok silaha sahip ve savaşçıdır.

Genel görüşe göre dağılan bir çok Türk boyunu çatısı altında toplayan Menglig Tegin yani Pan Tegin, İslam kaynaklarında yer alan Bilge Kadır Han ile aynı kişi idi.

Çin kayıtlarını esas alan bazı araştırmacılar, Yağma-Toguzguz-Uygur tek bir köken faraziyesi temelinde Türk hakanlığı hakan ailesinin menşeinin ve hakanlığı kuran esas unsurun Uygurlar olduğunu ileri sürmüştür. Bu konudaki temel dayanaklar, Eski ve Yeni T’ang shu’lardaki Uygurlar Tezkiresi’nde yer alan Uygurların 840’dan sonra batıya göçleri ile ilgili kayıtlardır.

Bilge Kadır Han’dan sonra yerine oğlu Bazir Arslan Han geçmiştir.