İLK MÜSLÜMAN TÜRK DEVLETLERİ

Farsça bir isim olan Afrâsyâb’ın Türkçe adının “Alp Er Tonga” olduğunu söylemektedirler.

Bilge Kadır Han’ın soy ağacı Afrâsyâb’a uzanmaktadır.

Tudun, Gök Türklerde hükümdar ailesine mensup olmayan ve tâbi ülkelerde vergi ve gümrük resimlerini kontrol eden idarecilere verilen bir unvandı.

Türk boylarından biri olan Karluklar, VII. yüzyılın başlarında tarih sahnesine çıktıklarında Altayların batısında Beşbalık’ın kuzey batısında, Kara İrtiş ırmağı kenarında To-ta-ling’de yani, Zaysan-Urungu-Alagöl üçgeni içinde yaşıyorlardı.

Mâverâünnehr: Arapça bir terkip olan kelime, “nehir ötesi” anlamına gelir ve burada “Ceyhun nehri ötesi” anlamında kullanılmıştır.

XI. yüzyılda yaşayan Gazneli tarihçi Gerdîzî de Karlukların “Yabguluk”tan “Hakanlık”a yükselişleriyle ilgili efsanevî bir rivayeti eserine kaydetmiştir;

Avfî ve el-Mervezî’ye göre, devleti kuran Karlukların dokuz boydan oluşan birliğinden üçünü Çiğiller temsil etmekte idi. Nitekim, Kâşgarlı Mahmud, “Çiğil, Türklerden üç oymağın adıdır” diyerek, her iki müellifi de doğrulamaktadır

Şerefüzzamân el-Mervezî, Tuhsîleri Karlukların dokuz boyundan biri olarak kaydetmiştir.

Gerdîzî’ye göre, Neviket ve Penciket taraflarında sekizbin adamın (atlı) çıktığı bir dağın sol tarafında bulunan üç dağın yanında yer alan Hûtkiyâl dağına bir fersah uzaklıkta ve beş bin adamın (atlı) çıktığı bir yer vardı ki, başkanına “Yağlîlâ” denirdi.

753-756 yılları arasında dikildiği tahmin edilen Uygurlara ait Taryat (Terhin) kitabesinde Yağmalar, bir topluluk adı olarak yazılmıştır.

Ortaçağ İslam kaynaklarında devletin bilinen ilk hakanı olan Bilge Kadır Han ve çocuklarının atası olarak Afrâsyâb olarak kaydedilmektedir. Yusuf Has Hacib ve Kaşgarlı Mahmud, Farsça bir isim olan Afrâsyâb’ın Türkçe adının Alp Er Tunga olduğunu belirtmektedirler.

Göktürklerin sembolü olan ve diğer Türk devletlerinde de önemli olan kurdun eski Türkçedeki karşılığı Böri dır.

Göktürklerin Türeyiş efsanesinde geçen coğrafi mekan ile Afrâsyâb’a atfedilen coğrafya aynı yerdir. Bu efsanede geçen ‘’Batı Denizi’’, Türk’ün yani Afrâsyâb’ın atasının yurt tuttuğu Issıg Göl’ dür.

İbnü’l-Esir, köken ve sisteme uygun olarak Afrâsyâb’ın hakan ünvanlığından dolayı Türk Hakanlığı / Türk Hanlığı olarak devletin adını kaydetmiştir.

Günümüz araştırmacılarının Karahanlılar,  İlig Hanlar ve Buğra Hanlar vb. gibi adlar suni olarak üretilmiştir.

Yabgu ünvanı hakandan sonra gelen ve ülkenin bir bölümünü yöneten hanedan mensubu için kullanılan bir ünvandır. Bunun yanında az da olsa halktan olup hakandan iki derece aşağıda olan boy beylerine ve onların temsil ettiği siyasi teşekküllerin de ismidir.

Altayların batısında yaşayan karluklar, Arap ve Çin ordularının Talas nehri kıyısında yaptıkları Talas Savaşı’nı Arapların kazanması üzerine bu bölgedeki Çin hakimiyetinin kalkmasını fırsat bilerek bölgede hüküm süren Türgiş devletine saldırarak burayı ele geçirmişler,  Balasagun’da Karluk Yapguluğunu kurmuşlardır.

Peçenekler, Oğuzların Üçok koluna mensup bir boydur.Aral gölü çevresinde yaşamışlardır, Slavlara karşı Bizans’ın yanında yer almışlar, daha sonra Hıristiyanlığı kabul etmişlerdir.

‘’Mücmelü’t-Tevarîh ve’l-Kısas’’ adlı eserde Çiğil padişahına, başkanına Tüksîn-i Çiğil denilmektedir. Kaşgarlı Mahmud’a göre de Tüksîn halktan olup, handan üç kat aşağıda bulunan kişi olarak belirtilir.

Taşkend ( Şâş ) şehri, Türk beldelerinden ilk Müslüman olanıdır.