İLK MÜSLÜMAN TÜRK DEVLETLERİ - Deneme Sınavı - 9

Gazne şehrinde kurulup geliştiği için kaynaklarda daha çok Gazneliler şeklinde yer alan devlet, aynı zamanda hanedanın kurucusuna nisbetle Sebükte(/i)ginîler ya da bölgeye tarihte en parlak dönemini yaşatan Sultan Mahmud’un lâkabına nisbetle Yeminîler olarak da anılır.

Sebüktegin (Sebüktegin), Karluk Türklerinin Barshan boyundan olup 943 yılında doğmuştur.

Askerleri tarafından çok sevilen Sebüktegin kaynaklarda Emir-i Adil olarak yer alır.

Nişabur’da bulunan kudretli ve tecrübeli Mahmud, tahta kendisinin çıkması gerektiği düşüncesiyle matem merasimini yerine getirdikten hemen sonra İsmail’e gönderdiği bir elçi ile kendisinin yaşça daha büyük olduğunu ve bu hukukunun tanınmasını ve aynı zamanda Gazne’nin de kendisine teslimini istedi. Buna karşılık İsmail’e Belh ve Horasan vilayeti bırakılacaktı. Ancak İsmail, yapılan bütün teklifleri reddetti.

Alptegin tarafından zapt edildikten sonra önemli bir merkez haline gelen Gazne, Hindistan’a açılan yolların kontrolüne imkân veren bir konumda; Zâbülistan yaylası üzerinde yer almaktadır. Gazne şehri ve kalesinin milattan önceki yıllarda aynı adı taşıyan nehrin kenarında kurulduğu anlaşılmaktadır. Asıl adı Ganzek olan bu şehir, İslâm kaynaklarında Gazne ya da Gaznîn şeklinde yer alır. Orta asır coğrafya eserleri Ahsenü’t-Tekasim ve Hudûdü’l-Âlem’de Gaznîn biçiminde kaydedilmiştir. Coğrafyacı Yakut el-Hamevî bu şehre halkın Gazne, ulemânın
ise Gaznîn dediğini, doğrusunun da bu olduğunu söyler. Gazne kelimesinin İran menşeli bir isim olması muhtemeldir. İslâm öncesi tarihi pek bilinmeyen Gazne, Pers hâkimiyetini müteakip Baktria Krallığı’nın yönetimine geçmiştir. Bu devlet ortadan kalkarken önce Saka, sonra da Yüe-çi hâkimiyetinde kalmış ve onların
Afganistan’da tesis ettiği dört yabguluktan birisini teşkil etmiştir.

Sebüktegin’in kendisini tahta geçmek için davet edenlere “Aranızda hiç kimsenin yaptığım ya da söylediklerime itiraz etmemesi şartıyla bu görevi kabul ediyorum. Eğer bir kişi bile bana itaat etmezse, bana karşı isyanda bulunur veya emirlerimi yerine getirmekte kararlı olmazsa, benimle aynı fikirde olmazsa öldüreceksiniz” dediği ve bu şartın kabul edilip herkesin yeminiyle teyidinden sonra tahta çıktığı yönünde güçlü rivayetler bulunmaktadır.

Birunî’ye göre Türkşâhîlerin kurucusu olarak görülen ve ünlü Kuşan hükümdarı Kanişka’dan indiğini iddia eden Böritegin, “Türk kaftanı, börkü, çizmeleri ve silahları üzerinde olduğu halde” Kabil’in bir mağarasında mucizevî bir şekilde doğmuştu. Bu mağaradan gelen pınarın suyu da mukaddes sayılıyordu. Böritegin efsanesi Peşaver ile ilgili olduğu gibi Türkşâhîlerden Kanık (?) adlı biri de burada bir vihara yaptırmıştı. Bu rivayetler Türkşâhîlerin ceddi hakkında bir fikir verirken aynı zamanda eski Türk boylarında çok rastlanan “mağaradan doğma” ve “su ibadeti ile ilgili” olduklarını da ortaya koymaktadır.

Gûristan’ın Fethi
Afganistan’ın Helmend vadisi ile Herât arasında bulunan dağlık bölgeye Gûristân ya da Mendîş denilir. Bazen yanlışlıkla Gûr diye de isimlendirilen bu bölge kuzeyde Garcistan, batıda Herat, güneyde Garmir ve Nimruz, doğuda Kabil ve Kandahar bölgeleriyle sınırlıdır. Bazı başarısız kalan teşebbüslere rağmen Sebüktegin etki sahasını Gûr’un doğusuna kadar uzatmış ve Gûr hâkimi Muhammed b. Sûrî ona tâbi olmuştu. Sebüktegin’in ölümünden sonra İbn Sûrî Gazneliler’e karşı düşmanca davranmaya başladı. Onun idaresinde Gûrlular yol kesmekte, türlü kötülükler yaparak Gazneli ahalisini rahatsız etmekte idi.

İsmailiye fırkasının önemli liderlerinden Abdullah b. Meymun’un 874’deki ölümünden sonra onun talebelerinden Hamdan Karmat’ın liderliğinde yayılan Karmatîler, büyük oranda Mecusîlikten etkilenmişler, bunun yanısıra bölge halkının fakirliğinden istifade ederek mal ve kadın ortaklığına dayanan bir yapı gerçekleştirmişlerdir.

Gazneliler’in ortaya çıktığı dönemde Cürcân ve Taberistân’a Ziyârîler hâkimdi. 1012 yılında Ziyarî hükümdarı Kabûs b. Vuşmgîr’in zulmüne tahammül edemeyen ordu isyan etmiş ve onu tahttan indirerek yerine oğlu Felekü’l-Me’âlî Menûçehr’i geçirmişti. Bu gelişme üzerine Sultan Mahmud, daha önce babasıyla anlaşmazlığa düşerek kendisine sığınan Kabûs’un diğer oğlu Dârâ’yı başa geçirmek üzere Arslan Câzib kumandasında bir orduyu Ziyârîler üzerine sevk etti. Ancak Sultan Mahmud’a tâbi olup yıllık ellibin dinar haraç ödemeyi kabul eden Menûçehr’in tahtında kalmasına müsaade edildi ve aynı zamanda sultanın kızlarından birisiyle evlendirildi. Bu evlilik Menûçehr’e bir üstünlük sağlamamış, o da öteki vasallar gibi istendiğinde Mahmud’un seferlerine asker göndermiştir.

Cat Seferi
Sultan Mahmud, Somnath seferi sırasında ordusuna saldıran Catları tedip etmek üzere harekete geçmekte tereddüt göstermedi. Dolayısıyla Mart 1027’de Multan’a doğru hareket etti. Aynı zamanda gemicilikte usta olan Catlar, Sind vadisine yerleşmiş, çetin ve cengâver savaşçılardı. Hindu dinine mensup olan bu topluluk Pencab’ta yeni kurulan Müslüman-Türk yönetimi için daima mesele olmuştur. Dolayısı ile Sultan Mahmud, bunları bertaraf edebilmek amacıyla bin dört yüz büyük gemi yaptırmış ve her birine, biri önde diğer ikisi yanlarda olmak üzere, ucu boynuza benzer üç çubuk yerleştirmiştir. Buna ilaveten her gemide mürettebattan başka yirmi okçu ve neftçi de yer almaktaydı. Ayrıca nehrin yukarı kısımları gemilerle kapatılmış iki kıyıya da filler ile okçular yerleştirilmişti.

Pencab seferi sırasında topraklarından geçişine müsaade etmeyen Anandpal’ı cezalandırmak arzusunda olan Mahmud, 1008 yılı sonbaharında harekete geçti. Bu gelişmeden haberdar olan Anandapal; Gwalior, Kalincar, Kannauç, Dehli ve Ecmir gibi şehirlere hâkim olan diğer Hindu racalarıyla ittifak yaparak meydana getirdiği büyük bir orduyla harekete geçti. Sultan, savaşacağı ordunun diğerleri gibi çok kolay dağıtılamayacağının farkındaydı. Bundan dolayı çok ihtiyatlı davrandı. Çünkü Anandpal’ın oğlu Brahmapal’ın komutasında Attock bölgesindeki Hazro yakınlarında Chach düzlüklerinde toplanan bu büyük Hind ordusunun sayısı günden güne artmaktaydı. Buna ilaveten Hindu kadınları, bu savaşı kutsal telakki ettiklerinden altından süs eşyalarına kadar bütün mücevherlerini satarak yardım için göndermişti. Fakirler ise para karşılığında işler yaparak elde ettikleri gelirlerle
savaş meydanındaki Hindulara katkıda bulunmaya çalışmışlardı. Bu tavırlarıyla Hindular, savaşı tam bir dinler, medeniyetler çatışmasına dönüştürdüler.

Bazı kaynaklar Sultan Mahmud’un ilk seferi olarak 999 veya 1000 yılında Kabil’in doğusuna, Lamghan’a yapılan bir askeri hareketi gösterirler. Ancak çağdaş kaynaklarda bu sefere dair herhangi bir bilgi bulunmamaktadır. Bu sebeple Gazneli Mahmud’un Peşaver üzerine gerçekleştirdiği hareketi Hindistan’a yapılan ilk sefer olarak kabul etmek gerekir.

Nandana Seferi sırasında, Triloçanpal’a yardım etmiş olan Keşmir Racasına bir ceza vermek isteyen Mahmud, 1015 yılında öncelikle Keşmir ve yol üzerinde güçlü Loharkot kalesini kuşattı.

Sultan Mahmud, on üçüncü Hind seferini daha önce ele geçiremediği Keşmir üzerine yaptı.

Gazneli Mahmud’un baştan beri Hârizm bölgesini ele geçirmek istediğine işaret eden devrin kaynakları 1016’da Karahanlı ülkesinde baş gösteren iç çekişmelerin sultana bu fırsatı verdiğini kaydeder.

Sultan Mahmud, ilk zamanlarda Abbasi halifeliği ile iyi ilişkiler içerisinde bulunmaya önem vermiş ve Sâmânîlerin tanımadığı el-Kadir Billâh’ı halife olarak tanımıştı. Bu durumdan memnun kalan halife de bir yandan sultana hil’at ve hediyeler gönderirken diğer taraftan onun Hindistan seferlerini ilgiyle takip ederek çeşitli ünvanlar vermekteydi. Buna karşılık Fâtımi halifesine hiçbir şekilde itibar edilmemiş, ona taraftar olanlar şiddetle takip edilirken gönderdiği elçi bile yargılanarak idam edilmiştir. Tabii olarak bunlar Abbasi halifesini memnun etmekteydi ki, Sultan Mahmud’a Nizâmü’d-Din, Nâsırü’l-Hakk lakabları verildi.

Gazneliler devleti, M.Ö. II. yüzyıldan itibaren Türklerin yurt tuttuğu bir bölgede kurulmuştur.

Issık Göl civarını terk edip bugünkü Afganistan’daki Tahia’ya gelip yerleşen Yüe-çileri toparlayan Yabgu I. Kujulakadphises’in M.S. 10 yılında Kabil’i ele geçirmesiyle ortaya çıkan Kuşan Devleti, yaklaşık yüz yıllık bir sürede tedricen yükseldi.

Birunî’ye göre Türkşâhîlerin kurucusu olarak görülen ve ünlü Kuşan hükümdarı Kanişka’dan indiğini iddia eden Böritegin, “Türk kaftanı, börkü, çizmeleri ve silahları üzerinde olduğu halde” Kabil’in bir mağarasında mucizevî bir şekilde doğmuştu.