İLK MÜSLÜMAN TÜRK DEVLETLERİ - Deneme Sınavı - 6

Sultan Tuğrul Bey’in 1063 yılında vefatı üzerine bu kez Selçuklu tahtına çıkan
Alp Arslan’ın ilk icraatı, Huttal ve Çağâniyân taraflarını tekrar itaat altına almak
oldu.

Tamgaç Han İbrahim kaynaklarda, hanedan içindeki siyasî çekişmelerden
daha ziyade, sosyal, ekonomik, sanat, bilim, eğitim ve din alanlarında ülkesinde yürüttüğü reform niteliğindeki faaliyetleri ile gündeme gelmiştir.

Dandanakan yenilgisi Gazneli devletini büyük devlet olmaktan çıkarmış ve onu Hindu-kuş’un güneyine çekilmeye mecbur bırakmıştı. Mesud Gazne’ye dönerken, Dandanakan sahrasında kurulan bir taht üzerine oturan Tuğrul Bey ise Horasan emiri olarak selâmlanıyordu.

Arslan Han’ın annesi Selçuklu sultanı Melikşah’ın kızı idi. Babası Tegin Han
Süleyman’ın ölümünden sonra Mâverâünnehr’de tutunamadı ve Merv’e giderek orada ikamet etti.

Karlukların Mâverâünnehr’in tamamından çıkarılmaları Kılıç Tamgaç Han
Mesûd b. Hasan (1160-1167) döneminde oldu.

Sultan Mahmud 1030 yılında vefat ettiğinde başkentte bulunan Muhammed komutanların desteğiyle tahta geçti. Devletin ileri gelenlerinin kendisini terk edip Mesud’un saflarına geçmesiyle 1030’da, beş aylık saltanatı sona erdi.  Sonradan Muhammed’in üç ay onsekiz gün sürmüş olan ikinci saltanat devresi bulunmaktadır.. Bir süre sonra Muhammed de Mevdûd tarafından öldürtülecektir.

Buğra Han Muhammed Kâşgar’da on beş ay saltanat sürdükten sonra, büyük
oğlu Hüseyn Çağrı Tegin’i veliaht tayin etti

Balasagun ve Kâşgar’a da hakim olan Tuğrul Kara Hakan Yusuf b. Süleyman
(1062-1080)’ın buralardaki hakimiyeti 1069 yılına kadar sürdü

Karluk Meselesi: Kara Hıtay Hakimiyeti (1141-1212)...

Arslan Han Süleyman (1043-1057...

Gûr hükümdarı Gıyâseddîn, Husrev Melik’in Garcistan bölgesindeki Balarvân kalesine götürülmesini emretti. 1191’de oğlu Behramşah ile beraber orada öldürüldü. Bu suretle büyük Gaznelilerin son temsilcisi de ortadan kaldırılmış oldu.

Beyhakî, “Devlet bir çadır, padişah direk, ipler ve kazıklar ise raiyyettir.” ifadesini delil getirerek devleti tasvir ederken, onu hükümdarın ayakta tuttuğuna işaret eder.

Hükümdara ait olan her şey bir anlamda onun alâmeti idi. Bu nedenle ona mahsus mekân (saray, saltanat çadırı), eşya (taht, taç, tıraz, bayrak vs.) ve gösteriler (nevbet vurma) çok haşmetli, görkemli, emsalsiz olurdu. Sultanın hakimiyetini gösteren en etkin ve yaygın sembol ise hutbe ve sikke idi. Hutbede sultanın adının okunması, o beldenin hakimi olduğunu, eğer tâbi bir hükümdarın topraklarında okunuyorsa, onun sultana tâbi olduğunu gösterirdi. Tâbi hükümdar hutbeden sultanın adını çıkarırsa isyan etmiş kabul edilirdi.

Sultanın meclis düzenlemesi bir nevi işlerin yolunda olduğunun göstergesiydi. Nitekim Sultan Mahmud’un ölümüyle Muhammed’in tahta çıkmasından sonra Mesud resmen tahta çıkıncaya kadar (altı ay kadar) meclisleri içkisiz olarak tertip etmiştir. Tahta oturduktan sonra ise devlet erkânının işlerin yoluna girdiğini ve artık meclis düzenlenebileceğini söylemeleri üzerine yeniden içki meclisleri düzenlenmeye başlanmıştır.

Devletin mali idaresini en üst seviyede kontrol ile mükellef olan işraf dairesinin başkanı olan müşrif bu görevi emrindeki aynı adı taşıyan görevlilerle icra ederdi. En yüksek makam olması itibari ile eyalet müşrifleri de buna bilgi verirdi. Bu tür malî kontrollerle görevli olanların dışında müşrif olarak anılan, ancak görevi teftişten ziyade istihbarat olan görevliler de vardı.

Divan-ı Vezaret: İdari teşkilatta en yetkili makam olup başında yürütme, yasama, yargı yetkisini kayıtsız şartsız elinde bulunduran ve hükümdarın vekili sıfatı ile devletin bütün işlerini sevk ve idare eden en yüksek görevli olan vezir bulunurdu. Vezir, sadâkat ve dürüstlüğüyle tanınmış debîrlik (kâtiplik) hesap, muamelat vb. hususlarda yetkin asalet sahibi görevliler arasından, sultan tarafından seçilirdi ve siyasi becerisi ile sultana bağlılığı oranında makamını muhafaza edebilirdi. Alâmetleri hil’at, yüzük (mühür), divit, sarık ve tırâzdır. Divan-ı vezaretin muamelat kısmı devletin bütün malî işlerinden vezire karşı sorumlu bulunan müstevfinin başkanı olduğu divan-ı istifada görülürdü.

Sipehsâlâr eyaletteki en yüksek askerî görevli olup eyalet ordularının kumandanı idi. O esasında askeri vali makamında idi. Sultan tarafından atanır, bulundukları bölgeyi askerî bakımdan korur, çıkan karışıklıkları bastırırdı. Ayrıca ahaliyi korumak ve onlara iyilikle muamele etmekle de mükellefti. Mezalim meclislerine başkanlık ederdi. Sultandan sonra en yüksek komutan Horasan sipehsâlârı idi.

İran yaylasının kuzeydoğu uzantısını teşkil eden Afganistan, Hind yarımadasının kuzeybatısında, Türkistan’ın da güneyinde yer alır. Kuzeyinde Tibet dağlarından doğup yine dağlık bölgeden gelen bol kar ve yağmur suyuyla beslenen Ceyhun nehri ülkenin tek yegâne ovalık kesimini oluşturan ve Afgan Türkistan’ı olarak adlandırılan geniş düzlüğü aşarak Aral gölüne doğru uzanır. Ceyhun, Afganistan’ı Mâverâünnehr’den ayırırken Horasan ise hem Mâverâünnehr hem de İran ile bağlantısını sağlar. Herat, Belh, Kunduz ve Bedahşan Afganistan’ın kuzey bölgelerini teşkil eder. Buranın güney batısında yer alıp Kirman ile Belucistan’a kadar uzanan alan, Fırat nehrini andıran Hilmend nehri ve kollarının beslediği göller bölgesini oluşturur. Gur havalisi ülkenin batısına düşer ve oldukça dağlıktır. Tarihi hadiseler daha çok Belh, Kabil, Kandehar, Gazne ile Peşaver çizgisinde gelişmiştir. Ülkenin doğusu tamamen dağlık olup Vahan ile Tibet ve Pamir’e bağlanır. Doğudan batıya doğru uzanan Kuh-ı Sefid, Hindukuş ve Kuh-i Baba dağları silsilesinin güneyinde yer alan yüksek yaylalar güneyde Kuzey Hindistan düzlüklerine kadar uzanır. Bu yaylalar üzerinden Gomal ve Hayber gibi beş geçit ile
Pencab havzasına bağlanan Afganistan, güneydoğu yönünde uzanan Belûcistan dağları ile de Sind ve Mekran’dan ayrılır.

Issık Göl civarını terk edip bugünkü Afganistan’daki Tahia’ya gelip yerleşen Yüe-çileri toparlayan Yabgu I. Kujulakadphises’in M.S. 10 yılında Kabil’i ele geçirmesiyle ortaya çıkan Kuşan Devleti, yaklaşık yüz yıllık bir sürede tedricen yükseldi. Baktria Helen devletini ortadan kaldırdıktan sonra güneye yayılarak Hindistan’ın en büyük imparatorluklarından birisi haline gelen Kuşanlar dönemi
(M.S. I-IV. yy.) Batı Türkistan kadar Hindistan için de bir altın çağ olmuştur. Nitekim Buda dini bu dönemde, Kuşanların koruyuculuğu altında evrensel bir din haline gelecektir.

Sultan Mahmud 1030 yılında vefat ettiğinde başkentte bulunan Muhammed komutanların desteğiyle tahta geçti. Doğru cevap B'dir.