İLK MÜSLÜMAN TÜRK DEVLETLERİ - Deneme Sınavı - 2

Yesevîlik Aşağı Seyhun boyları, Buhara ve Semerkand çevresinde meskûn olan Oğuzlar arasında hızla yayılarak siyasî şartlar paralelinde (bilhassa Moğol istilası ile) Oğuzların taşıyıcılığında Horasan, Anadolu ve Balkanlara kadar uzandı ve bugüne kadar ulaşan
önemli etkilerin sahibi oldu.

Tamgaç Han İbrahim, “Böri Tegin” unvanı ile 1037’de başlattığı Mâverâünnehr’i ele geçirme harekatını 1041’de tamamlayarak, Ali Tegin’in çocuklarını ve Gaznelileri bölgeden çıkardı.

Sultan Tuğrul Bey’in 1063 yılında vefatı üzerine bu kez Selçuklu tahtına çıkan Alp Arslan’ın ilk icraatı, Huttal ve Çağâniyân taraflarını tekrar itaat altına almak oldu.

Şemsü’l-Mülk Nasr, Semerkand’da tahta çıktığında rakipsiz değildi. Kardeşi Togan Han Şuays, derhal Buhara’dan Semerkand’a gelerek ülkenin başkentini kuşattı.

Selçuklu istilası arifesinde Batı Türk Hakanlığı’nın son müstakil hakanı Tamgaç Han Hızır b. İbrahim’in kaynaklarda “Hakanü’l-Muazzam Tamgaç Han”, “Burhânü’d-Devle”, “Sultân” “Aynü’d-Devle” ve “Kadır Han” unvan ve lâkapları ve “Ebû Şücâ’a” künyesi ile kaydedildiğine rastlanmaktadır.

Hakan ailesinin soyca Afrâsyâb’a dayandığını biliyoruz. Kâşgarlı Mahmud’un Afrâsyâb’ın hakan, oğullarının ise han unvanı taşıdığını belirtmesine bakılırsa, idari mekanizmada hiyerarşi basamağının en üstünde hakan yer almaktadır.

Hanefî mezhebinin alternatifsiz olduğu Mâverâünnehr’de bir istisna olarak görülmesi gereken Şâfiî fakih Ebû Tâhir b. İlk, bölgedeki bu gelişmeler sırasında biriktirdiği servetinin de Han Ahmed tarafından elinden alınmasından korkarak, ticaret ve hac bahanesi ile Mâverâünnehr’den ayrıldı ve Isfahan’a gitti.

İbâhiyye, kanunların, dinî emirlerin ve ahlak kurallarının bağlayıcılığını kabul etmeyip, her şeyi mübah görme anlamında kullanılmaktadır.

Buğra, ilig, kadır gibi tâbi sıfatını haiz birinci derecedeki hanedan üyeleri, metbû tanıdıkları hakana karşı geniş bir serbestliğe sahiptiler. Yönettikleri bölgede merkezdeki idari yapının benzeri kendilerine ait idari teşkilatları, ordusu v.s. vardır. Komşu devletler ile ilişkileri doğrudan yürütebilir, savaşlar ve anlaşmalar yapabilirdi. Hakana karşı temel yükümlülükleri, hutbede ve paralarında hakanın adını zikretmek ya da başka birinin adına yer vermemek, istenildiğinde hakanın ordusuna katılarak ortak düşmana karşı savaşmak ve hakana ait yani merkezi otoriteye ait vergilerini ödemekti.

Hanedanın hiyerarşik sırası
şöyle sıralanabilir:
1. Hakan
2. Buğra
3. İlig
4. teginler

1. Han Katun = Hakan
2. Katun(lar)
3. Katun Kunçuylar

Burhân ailesinin kurucusu Abdü’l-Azîz 1123 yılında öldü ve yerine oğlu Sadr Ömer geçti. Sadr Ömer, Kara Hıtay - Karluk ittifakına karşı yapılan Katvan Sa- vaşında (Eylül 1141) Selçuklular ve Batı Türk Hakanlığı yanında yer aldı.

Sarayda hakan ve vezirden sonra en önemli mansıp uluğ hâcib idi. Hâcibe tayangu denirdi. Hakanın sarayda “dayandığı” yani güvendiği kimseyi ifade eden tayangu, hâcib unvanının kullanımının yaygınlaşmasından sonra unutulmuştur.

Alemdarlar yani alem başlar er, hakanın kırmızı renkli bayrak ve sancaklarını taşıyan ve muhafaza eden kişi idi.

Sarayın ilbaşısı sarayın ahırından sorumlu idi.

Karluk meselesinin sosyal, ekonomik ve siyasi temelli nedenlerini beş başlıkta toplayabiliriz:

1) Atlı çoban Karlukların yaşam alanlarının daralması

2) Yaşam alanının daralmasına karşın Karlukların daha geniş otlaklara ihtiyaç duymaları

3) Karlukların yerleşik hayata geçmek, ya da sürgün edilmek arasında bir tercih yapmaya zorlanmaları,

4) Batı Türk Hakanlığı hakan ailesinin yabancılaşması

5) Bölgede Oğuzların nüfusu ve gücü artması Karlukların zaten yeterli olmayan otlakları ve devletin askerî kadrosunu Oğuzlarla paylaşmak anlamına geliyordu.

Hakana ait elbiseleri câmehânede diken ve muhafaza edenlere câmedar denirdi.

Karlukların Mâverâünnehr’in tamamından çıkarılmaları Kılıç Tamgaç Han Mesûd b. Hasan (1160-1167) döneminde oldu.

Vali, nâib, şehir kadısı, hatîbi ve muhtesibi (ahlâkın ve esnafın zabıtası) gibi taşraya özgü mansıpların varlığı şehir divanlarının olduğuna da işaret etmektedir. Kaleler de mustahfız denilen kale komutanları vardı. Atlı posta işlerini ile meşgul olanlara eşkinci, köylerde beyin haberini taşıyanlara çalığ denirdi.

Arslan Han Süleyman ve diğer doğu hanedan mensuplarının siyasi politikalarını şöyle özetleyebiliriz:

1) Basmil, Çomul, Yabaku ve Hıtay gibi Türk-Moğol boylarının saldırılarını önlemek için onlara karşı savunma savaşları yaparak cihat etmek,

2)  Kalabalık nüfusa, sayısız mal ve mülke sahip olan bu atlı çobanların yurt bulma meselelerini dikkate alarak, Müslüman olup olmadıklarına bakmak- sızın onları ülkenin muhtelif yerlerine iskan etmek ve böylece onları askeri bir tehlike olmaktan çıkarmak;

3)  Bunun sonucu olarak hem onların askerî gücünden yararlanmak, hem de zaman içinde İslam sufî vaizleri vasıtası ile onları İslamlaştırmak.

Türk hakanlığı ordusu dört ana unsurdan oluşmakta idi. Bunlar, saray muhafızları, hassa ordusu, hanedan mensupları, yerel idareciler, dihkanlar, gaziler vs. unsurlara bağlı birlikler ile boylardan oluşan askerlerdir. Hakanlık ordusunun savaş veya sefer sırasında toplam nüfusu genellikle otuz bin ile elli bin arasında değişiyordu. Ordunun karargahına han toyu denirdi. Ordu sefer sırasında hamis yani, merkez (han toyu), meymene (sağ kanat), meysere (sol kanat), yezek (öncü) ve artçı olmak üzere beşli sistem dahilinde hareket ederdi. Askerler arasında kullanılan parolaya im denirdi. Yedek ata ise koşut at diyorlardı. Hakanlık ordusunun kullandığı saldırı silahları, ok, yay, kılıç, mızrak, balta, gürz (topuz), süngü ve hançer; savunma silahları ise kalkan, zırh ve tolga (miğfer) idi. Özellikle gürz kullanmada diğer ülkelere göre mahirdiler.