İLK MÜSLÜMAN TÜRK DEVLETLERİ - Deneme Sınavı - 4

İslam ve Çin medeniyeti arasında bir set oluşturan Türgişlerin dağılması, Arapları ve Çin’i 751 yılında Tarâz (Talas)’da karşı karşıya getirdi. Bundan en çok yararlanan ise Karluklar oldu. Atlah mevkiinde ve Talas nehri kıyısında beş gün süren savaşı, Issıg Göl Karluklarının yardımını alan Ziyâd b. Sâlih komutasındaki Araplar kazandı (Temmuz 751). Bundan sonra, Karluklar bölgenin siyasî geleceğinin
belirlenmesinde daha mühim bir rol üstlenmeye başladılar.

İslâm ülkeleriyle Türk ülkeleri arasında ticaretin en yaygın olduğu ve yoğunluk kazandığı bölge
Mâverâünnehr idi. Bunun yanında Hârizm de ticarî hayatın canlı olduğu bölgelerden biri idi.

Karahanlılara Türkçe adı Alp Er Tonga olan ve Gök-Türk hanedanı A-şi-na ile aynı kökten gelen Afrâsyâb nedeni ile devlete “Afrâsyâblılar” ya da “Afrâsyâb Oğulları” denmiştir.

Bahsedilen üç boyda dokuz boydan oluşan Karluk birliğinin üyesidirler.

A şıkkıdır.  Sınır boylarında, Merv ve Belh gibi kültür merkezlerinde yaptırılan ribatlarda kalan din adamları ve gaziler de (murâbıtlar) bölgede İslâmiyetin yayılmasında etkili oldular. İlk ribat 727’de Merv kadısı tarafından kurulmuştur. B, C, D ve E seçeneklerinde Mâverâünnehr’de IX. ve X. yüzyılda İslâmiyeti kabul eden Türk aile ve beylerinden bazıları verilmiştir.

Ortaçağ İslam kaynaklarında devletin bilinen ilk hakanı olan Bilge Kadır Han'dır.

Türkler arasında İslâmiyeti resmî din olarak kabul eden ilk devlet ise İdil (Volga)
Bulgar Devleti’dir. 922’de mucizevî bir hidayet eseri olarak İslâm’ı kabul eden Bulgar hükümdarı İlteber Almuş, Abbâsî Halifesi Muktedir Billâh’a bir elçilik heyeti göndererek kendisine İslâm dinini tebliğ edecek din bilginleri (fakihler), cami ve kale yapımına yardımcı olacak ustalar istemiştir.

Ülkede İslam’ı yaygınlaştıran Saltuk oğlu Baytaş Musa, 960 yılında Balasagun’da “Hanlar Hanı” unvanını alarak bağımsız Karahanlı (Türk Hakanlığı) devletini kurdu.

Bu kaynaklara göre Yağma boyundan Satuk Buğra Han da, “Kara Han” unvanı almıştır. Sonra, ülkede İslam’ı yaygınlaştıran oğlu Baytaş Musa, 960 yılında Balasagun’da “Hanlar Hanı” unvanını alarak bağımsız Karahanlı (Türk Hakanlığı) devletini kurdu. Ayrıca Kâşgarlı Mahmud’a göre, Türk boylarından biri olan Yağmalara, “Kara Yağma” da denmektedir

Uygur Kağanlığı 840 yılında yıkılmış ve aynı yıllarda Karanlıların temelleri atılmıştır.

X. yüzyıl İslam coğrafyacıları Seyhun ötesindeki Türklerin hangi dine inandıklarına cevap vermekten ziyade, onların “ıduk yer-sub (kutsal yer-su)” kültlerini, kendi Müslüman kimliklerinin etkisi ile putperest tanımlamalarla kaydetmişlerdir. Zira VIII. asrın ortalarında Gök Türk siyasî birliğinin dağılması ile birlikte bu siyasi birliği temsil eden Gök Tengri inancı da halka daha yakın, daha alt düzeydeki ilahî güçlere ve çok sayıda tengriye bölünmüştü.

Ebû Nasr Sâmânî hakkında bilinenler, onun çok yönlü bir tarihî kişilik olduğunu göstermektedir; Hakanlığa iltica etmiş siyasî bir emir, ticaretle meşgul olan bir tüccar, İslamî bilimlere vâkıf bir fakih, manevî tarafı ile de ruhlar aleminde Hz. Peygamber’in bizzat irşad ettiği kutb mertebesinde bir mutasavvıftır. Ebû Nasr Sâmânî, Türkler tarafından eskiden beri çok rağbet edildiğini bildiği İslam ülkelerinden gelen mallar ve kumaşlardan Oğulcak Kadır Han’a hediyeler (haraç) göndererek onunla yakın bir dostluk kurmuştu. Bu dostluğa dayanarak kendi İslam inancının mabedini yapmak üzere, ondan, bir yer istemiş ve buraya bir cami
inşa ettirerek Artuç’u küçük bir Müslüman belde haline dönüştürmüştü.

Satuk’un yerine geçen oğlu Baytaş Musâ’nın hem “Arslan Han” unvanı taşıması hem de kaynakta “Hanlar Hanı” unvanı ile kaydedilmesi, en geç onun saltanat döneminde Balasagun’un ele geçirilerek ülkede birlik ve istikrarın sağlandığı, İslam’ın resmî din olarak bütün ülkede tanındığı anlamına gelmektedir.

Üçüncü grup Ebû Ali Sîmcûrî, Fâik, Beg Tüzün, Hâcib İnanç gibi Sâmânî topraklarını aralarında paylaşmak için mücadele eden Sâmânîlerin Türk asıllı komutanları idi. Bunlardan Ebû Ali Sîmcûrî, Horasan’da müstakil bir devlet kurmak için Buğra Han Harun ile gizlice yazışmaya başladı. Onunla kurduğu dostluk sonucunda bir anlaşma yapmayı başardı. Buna göre, Buhara, Semerkand gibi Ceyhun nehrinin doğusunda kalan yerler Türk Hakanlığı’na, nehrin batısında kalan yerler ise kendisinin olmak üzere Sâmânî ülkesini paylaşacaklar ve bunun için iki taraf birbirine yardım edecekti.

Türk Hakanlığı hiçbir direnişle karşılaşmadan Buhara’ya girdi. İlig Nasr İmâret sarayına yerleşti. Abdülmelik’i saklandığı yerden casusları vasıtası ile yakalattı. Onu ve bütün Sâmânî hanedanı üyelerini tutuklatıp başkent Özkend’e gönderdi. Abdülmelik orada öldü ve Sâmânî devleti sona erdi (Ekim 999).

Mâverâünnehr fethi, Türklerin İslam’a girişinin, pratikte “Türklerin İslam coğrafyasına girişi” ve İslam’ın yayılmasının “Türklerin yayılması” ile aynı anlamda olduğunu gösteren en önemli ilk hadisedir. Mâverâünnehr’in demografik yapısı, Karluklar ve Oğuzların göçüyle hızla Türkleşti. XI. yüzyılın başından itibaren artık kaynaklar Mâverâünnehr’i “Türk Denizi” olarak tavsif etmektedir. Buradaki neredeyse her siyasî olayın Anadolu’ya kadar uzanan sonuçları dikkate alındığında Buhara’nın aynı zamanda Anadolu’ya
açılan ilk kapı olduğuna dahi hükmedilebilir.

İlig Nasr iki koldan Horasan’a gönderdiği kuvvetlerin bizzat Sultan Mahmud tarafından bölgeden çıkarılması üzerine daha çok hırslandı ve akrabası Kadır Han Yusuf’tan yardım istedi. Türk Hakanlığı ülkesindeki bütün Türk boylarını silaha davranmaya çağırdı. Belh yakınında Gaznelilerin karşısında İlig Nasr’ın ordusu savaş düzenine geçti. Ordunun merkezinde yer alan İlig Nasr, kalkanlar ve kamışlığı hatırlatan mızraklar arasında Hoten Türkleri ile birlikte Kadır Han’ı sağ kola, sol kola da kardeşi Cafer Tegin’i yerleştirdi. Bin kadar atlı gulâmını atlarından indirterek ok atmaları için ön safa koydu. Türk-Halaç grupları, Hind-Afganlılar ve kalabalık Oğuz birliklerinden müteşekkil ordusu ile Sultan Mahmud, kardeşi ordu komutanı Emîr Nasr, Cüzcân valisi Ebû Nasr Ahmed el-Ferîgûnî ve Arap emiri Muhammed et-Tâî ile birlikte Hind, Arap, Kürt vs. halklardan askerlere ordunun merkezinde
görev verdi. Sol tarafa ileri gelen komutanlarla büyük hâcibi Ebû Saîd Altuntaş’ı, sağ tarafa Arslan Câzib’i yerleştirdi. Ordunun ön safına ise beş yüz savaşçı fil koydu.
Şiddetli geçen savaşı son anda fillerin desteği ile Gazneliler kazandı (Ocak 1008).

Türk Hakanlığı, Hârizmşahlar ve Gazneliler arasındaki ilişkiler Hârizm’in Gazneli hakimiyetine girmesi ile sonuçlandı. Türk Hakanlığı Hârizm’in işgaline kayıtsız kalarak Ceyhun’un batısında üstünlüğü Gaznelilere kaptırdı. Böylece Türk Hakanlığı’nın halife ile doğrudan teması da kesilmiş oldu.

Nümizmatik verilere göre, 991 yılında Buğra Han Harun’un tek taraflı olarak Abbâsî halifesi et-Tâî Lillah’ı tanıması ile başlayan Türk Hakanlığı ve Abbâsî ilişkileri, Mâverâünnehr’in fethi ile doğrudan ilişkilere dönüşmüştür.

Mısır ve Suriye’de hüküm süren Tulunî Devleti’nin kurucusu Ahmed isimli bir Türk askeriydi