İLK MÜSLÜMAN TÜRK DEVLETLERİ - Deneme Sınavı - 13

İslâm ordusunun Türklerle mücadele ettiği ikinci cephe Kafkasya idi. Azerbaycan ve İrminiyye’nin fethinden sonra Müslüman Araplar Hazar Türkleriyle karşılaştılar (639). Hz. Ömer Süraka b. Amr’ı Derbend’in (Bâbü’l-ebvâb) fethine memur etti (643). Abdurrahman b. Rebîa’nın sevk ve idaresindeki İslâm ordusu Derbend hakimi Şehrbârâz ile antlaşma yaptı. O da Müslümanlara tabi olmayı kabul etti (642-43). Abdurrahman b. Rebîa daha sonra Hazar topraklarına akınlar düzenleyerek mücadeleye devam etti (645-46). Hazar başkenti Belencer yakınlarında meydana gelen bir savaşta İslâm ordusu yenildi ve Abdurrahman şehid düştü (652-53). Bu olaydan sonra İslâm dünyasındaki iç karışıklıklar yüzünden Hazar Türkleri ile Araplar arasında önemli bir savaş olmadığı anlaşılmaktadır.

Emevi Horasan valisi Ubeydullah Türk hükümdarı Kabaç Hatun ile bir barış antlaşması yaptıktan sonra Râmisen, Beykent, Nesef ve Sağâniyan’ı da ele geçirdi. Maverâünnehr’de fethedilen ilk şehirler bunlardır.

Kuteybe b. Müslim 705-706 yıllarında Buhara'yı fethederek burada mutlak İslam hakimiyetini kurmuştur.

I. Velid halife olunca Irak genel valisi Haccac’ın isteğiyle Horasan valiliğine Kuteybe b. Müslim getirildi (705).

Halife Ömer b. Abdülaziz Cerrah b. Abdullah’a gönderdiği mektupta İslâmiyet’i kabul edenlerden alınan cizye ve haracı kaldırmasını istedi. Takip edilen yeni siyaset kısa sürede meyvelerini verdi ve Mâverâünnehr halkı akın akın İslâm’a girmeye başladı. Ömer b. Abdülaziz Mâverâünnehr’deki bazı hükümdarlara İslâm’a davet mektupları yazdı. Onların bir kısmı Müslümanlığı kabul etti.

751 yılı Temmuz ayında Ebû Müslim’in kumandanı Ziyad b. Salih ile Çin’in Kuça valisinin sevk ve idare ettiği ordular arasında başlayan Talas Savaşı beş gün devam etmiş ve iki ateş arasında kalan Çin birlikleri ağır kayıplar vermiş baş kumandan da canını zor kurtarabilmiştir. Türkler’in Müslüman Arapları desteklediği Talas Savaşından sonra Çin artık Batı Türkistan için bir tehdit unsuru olmaktan çıkmıştır.

Türkler’i hizmetine alan ilk Abbâsî halifesi el-Mansur’dur. O oğlu Mehdî’ye mevâliye iyi muamele etmesini, onların gönüllerini kazanmasını ve özellikle Abbâsîler’in iktidara gelmesinde büyük katkıları olan Horasan halkıyla yakından ilgilenmesini tavsiye etmiştir. Fethedilen bir çok şehirdeki Türkler’in İslâmiyet’i kabul ederek el-Mansur devrinde Bağdad’da yerleştirilen askeri birlikler arasında yer aldığı tahmin edilmektedir.

Bahsedilen vergi Cizye'dir.

Türkler arasında İslâmiyeti resmî din olarak kabul eden ilk devlet ise İdil (Volga) Bulgar Devleti’dir. 922’de mucizevî bir hidayet eseri olarak İslâm’ı kabul eden Bulgar hükümdarı İlteber Almuş, Abbâsî Halifesi Muktedir Billâh’a bir elçilik heyeti göndererek kendisine İslâm dinini tebliğ edecek din bilginleri (fakihler), cami ve kale yapımına yardımcı olacak ustalar istemiştir.

İslâmiyet’i devlet dini olarak benimseyen ilk büyük Müslüman Türk devleti kabul edilen devlet Karahanlılardır. Gazneliler onlardan sonra ikinci devlet olarak kabul edilirler.

Ortaçağ İslam kaynaklarında devletin bilinen ilk hakanı olan Bilge Kadır Han ve çocuklarının atası olarak Afrâsyâb olarak kaydedilmektedir. Yusuf Has Hacib ve Kaşgarlı Mahmud, Farsça bir isim olan Afrâsyâb’ın Türkçe adının Alp Er Tunga olduğunu belirtmektedirler.

Göktürklerin sembolü olan ve diğer Türk devletlerinde de önemli olan kurdun eski Türkçedeki karşılığı Böri dır.

Göktürklerin Türeyiş efsanesinde geçen coğrafi mekan ile Afrâsyâb’a atfedilen coğrafya aynı yerdir. Bu efsanede geçen ‘’Batı Denizi’’, Türk’ün yani Afrâsyâb’ın atasının yurt tuttuğu Issıg Göl’ dür.

İbnü’l-Esir, köken ve sisteme uygun olarak Afrâsyâb’ın hakan ünvanlığından dolayı Türk Hakanlığı / Türk Hanlığı olarak devletin adını kaydetmiştir.

Günümüz araştırmacılarının Karahanlılar,  İlig Hanlar ve Buğra Hanlar vb. gibi adlar suni olarak üretilmiştir.

Yabgu ünvanı hakandan sonra gelen ve ülkenin bir bölümünü yöneten hanedan mensubu için kullanılan bir ünvandır. Bunun yanında az da olsa halktan olup hakandan iki derece aşağıda olan boy beylerine ve onların temsil ettiği siyasi teşekküllerin de ismidir.

Altayların batısında yaşayan karluklar, Arap ve Çin ordularının Talas nehri kıyısında yaptıkları Talas Savaşı’nı Arapların kazanması üzerine bu bölgedeki Çin hakimiyetinin kalkmasını fırsat bilerek bölgede hüküm süren Türgiş devletine saldırarak burayı ele geçirmişler,  Balasagun’da Karluk Yapguluğunu kurmuşlardır.

Peçenekler, Oğuzların Üçok koluna mensup bir boydur.Aral gölü çevresinde yaşamışlardır, Slavlara karşı Bizans’ın yanında yer almışlar, daha sonra Hıristiyanlığı kabul etmişlerdir.

‘’Mücmelü’t-Tevarîh ve’l-Kısas’’ adlı eserde Çiğil padişahına, başkanına Tüksîn-i Çiğil denilmektedir. Kaşgarlı Mahmud’a göre de Tüksîn halktan olup, handan üç kat aşağıda bulunan kişi olarak belirtilir.

Taşkend ( Şâş ) şehri, Türk beldelerinden ilk Müslüman olanıdır.