İLK MÜSLÜMAN TÜRK DEVLETLERİ - Deneme Sınavı - 11

Türkler’le Müslüman Araplar arasında VII. yüzyılın ortalarına doğru başlayan ve XX. yüzyılın ilk çeyreğine kadar devam eden ilişkileri mücadele, hizmet ve hakimiyet dönemi şeklinde üç bölümde incelemek mümkündür. Hakimiyet dönemi Selçuklular’ın Gazneliler karşısında kazandığı Dandanakan zaferiyle başlamış, Selçuklu Türkleri Sünnî İslâm dünyasının hâmiliğini ile iç ve dış tehlikelere karşı bu Müslümanları koruma görevini üstlenmiştir. Selçuklular ve halefleri çok geniş bir sahada hakimiyet tesis ederek çeşitli imparatorluklar kurmuş, genelde siyasî, idarî ve askerî bakımdan İslâm dünyasının rakipsiz hâkimi olmuştur. Bu durum I. Dünya Savaşı’nın sonuna kadar devam etmiştir. Doğru cevap B’dir.

Irak cephesi başkumandanlığının kurulması ile İslâm tarihinin en hızlı ve en kalıcı fetih hareketi başlatılmış oldu. Hz. Ömer devrinde ise İslâm ordusu Sâsanîler’in başkenti Medâin’e, sonra da Hulvan’a girdi. Kisrâ III. Yezdicerd Hulvan’ı terk etmek zorunda kaldı. 642 yılında kazanılan ve İslâm tarihinde “Fethu’l-fütûh” (fetihler fethi) denilen Nihavend zaferinden sonra İran kapıları Müslümanlara açıldı. Hz. Osman döneminde de Nişabur ve Serahs fethedildikten sonra Merv üzerine yüründü. Doğru cevap D’dir.

Ziyâd b. Ebîh’in ölümünden sonra Horasan valiliğine tayin edilen oğlu Ubeydullah b. Ziyâd zamanında Maverâünnehr’e yapılan seferler yeni bir safhaya girdi. Ubeydullah 674 yılında Beykent’i fethettikten sonra Buhara üzerine yürüdü. O sırada Buhara’ya hakim olan ve muhtemelen Buhârhudât sülâlesine mensup olan Türk hükümdarı Bîdûn’un dul eşi nâibe Kabaç Hatun çevredeki Türkler’den yardım istedi. Ancak Türk birlikleri Ubeydullah karşısında tutunamayınca Kabaç Hatun bir milyon dirhem vergi vermek suretiyle sulh talebinde bulundu. Ubeydullah onunla bir barış antlaşması yaptıktan sonra Râmisen, Beykent, Nesef ve Sağâniyan’ı da ele geçirdi. Maverâünnehr’de fethedilen ilk şehirler bunlardır. Doğru cevap E’dir.

Horasan valisi Abdullah b. Hâzım Türk taarruzlarını başarıyla geri püskürttü. Abdülmelik b. Mervan devrinde Musa b. Abdullah Tirmiz’i ele geçirdi. Musa, Türkler, Araplar, Eftalitler ve Tibetliler’den müteşekkil bir orduyu mağlup etti. Bunun üzerine bölge halkı ona itaat arz edip vergi ödedi. Türklerin Müslümanlar karşısında mağlup olup Merv’den ayrılması üzerine şehir Horasan’daki Müslüman emirlerin karargâhı oldu. Doğru cevap C’dir.

Emevî halifeleri arasında seçkin bir yeri olan Ömer b. Abdülaziz hilâfet makamına gelince faaliyetlerini tasvip etmediği idarecileri görevden aldı. Horasan valisi Yezid b. Mühelleb’i de azlederek yerine Cerrah b. Abdullah el-Hakemî’yi tayin etti. O devlet yönetiminde ve fetih harekâtında önceki halifelerden farklı bir siyaset takip etmekte kararlıydı. Nitekim Mâverâünnehr ve Türkistan’da ganimet elde etmek amacıyla yapılan fetihleri durdurdu; fethedilen topraklarda ise halkla iyi ilişkiler kurarak İslâmiyet’in gönülden benimsenmesini sağlamayı hedefledi. Bölge halkını küçük düşürücü, Müslümanlardan nefret ettiren haksız muamelelere ve vergilere son vermek istiyordu. Cerrah b. Abdullah’a gönderdiği mektupta İslâmiyet’i kabul edenlerden alınan cizye ve haracı kaldırmasını istedi. Takip edilen yeni siyaset kısa sürede meyvelerini verdi ve Mâverâünnehr halkı akın akın İslâm’a girmeye başladı. Doğru cevap D’dir.

751 yılı Temmuz ayında Ebû Müslim’in kumandanı Ziyad b. Salih ile Çin’in Kuça valisinin sevk ve idare ettiği ordular arasında başlayan Talas Savaşı beş gün devam etmiş ve iki ateş arasında kalan Çin birlikleri ağır kayıplar vermiş başkumandan da canını zor kurtarabilmiştir. Türkler’in Müslüman Arapları desteklediği Talas Savaşından sonra Çin artık Batı Türkistan için bir tehdit unsuru olmaktan çıkmıştır. Savaştan önceki yıllarda Batı Türkistan’da sarsılmış olan Türk nüfuzu Talas Savaşından sonra yeniden tesis edilmiştir. Hz. Ömer devrindeki fetihler sırasında başlayan Türk-Arap mücadelesi uzun süre devam etmiş ve bu yüzden İslâmiyet Türkler arasında fazla rağbet görmemişti. Talas Savaşından sonra bu mücadele yerini barış ve dostluğa bırakmıştır. Doğru cevap A’dır.

Bazı Ortaçağ İslam devletlerinde, özellikle Abbasilerde idari yetkilere de sahip,  genellikle Türk asıllı kumandanlara verilen bir unvan. Abbâsiîerde 936 yılında İbn Râik’in bu makama getirilmesiyle emîrü’lümerâlık devlet teşkilatında müstakil bir müessese haline gelmiştir. Doğru cevap B’dir.

Sâmânîler de Türkler arasında İslâmiyet’in yayılması için çalışmıştır. İslâm dininin Türkler arasında büyük kitleler halinde yayılması, Sâmânîler döneminde gerçekleşti. Sâmânî hükümdarı İsmail b. Ahmed 893 yılında Karluklar’ın başkenti Talas’a bir sefer düzenlemiş ve şehir fethedildikten sonra büyük kilise camiye çevrilmiştir. Sâmânî başkenti Buhara’da, Özkent’te, Taşkent’te, Sayram’da, Otrar (FârâbKaracuk)’da İslâm kültürünün ilk âbideleri cami-mescidler, türbeler ve zamanla bir ilim müessesesi haline gelecek olan ribatlar inşâ edildi. Bu dönemde Buhara İslâm ilâhiyatının en önemli merkezlerinden biri haline geldi. Müslüman Türkler’in yaşadığı şehirlerle gayrimüslim Türkler’in yaşadığı şehirlerarasında kültürel ve ticari münasebetler zaman zaman vukû bulan çatışmalara rağmen devam ediyordu. Bu münasebetler sayesinde İslâmiyet Türkler arasında yayılma imkânı buluyordu. Doğru cevap C’dir.

Türkleri İslam dinini kabule sevk eden sebepler; Fetihler, Ticari ilişkiler, Gök Tanrı ve Allah inancı ve Sufilerin tebliğidir. Doğru cevap A’dir.

Mücadele dönemi Hz. Ömer zamanındaki İslâm fetihleri sırasında başlamış ve Emevîler’in yıkılışına kadar yüz yılı aşkın bir süre devam etmiştir. Bu mücadelenin sonunda Türk hakimiyetindeki topraklar Müslüman Araplar’ın eline geçmiş ve bir kısım Türkler Müslümanlığı kabul etmiştir. Doğru cevap A'dır.

Hz. Osman döneminde İran içlerine süratle ilerleyen İslâm ordusu daha sonra Gürcistan, Dağıstan, Azerbaycan ve Arran’a kadar uzanan toprakları ele geçirdi. Azerbaycan’ın çeşitli yerlerine askerî birlikler yerleştirildi. 651 yılında bütün İran İslâm hakimiyeti altına alınmış oldu. Doğru cevap B'dir.

Halife I. Velid devri İslâm fetih harekâtının en parlak dönemlerinden biridir. Kuteybe onun zamanında Buhara ve Semerkand ile Ceyhun’un ötesindeki toprakları fethederek bu bölgede İslâm hakimiyetini tesis eden ilk kumandan olarak tarihe geçmiştir. Doğru cevap C'dir.

Esed’in ölümünden sonra Horasan valiliğine o bölgeyi iyi tanıyan Nasr b. Seyyar getirildi (738). Mâverâünnehr halkını zorla itaate almaya çalışmaktan ziyade Türkler ve diğer kavimlerle Araplar arasında çatışmaya sebep olan unsurları ortadan kaldırmaya çalıştı ve oldukça başarı sağladı. Türklerle iyi ilişkiler kurdu ve aldığı akıllıca tedbirler sayesinde Türkleri İslâm idaresine alıştırdı. Doğru cevap D'dir.

Hazar Türkleri’ne İslâmiyet’i öğretmek için Nuh b. Sâbit (Sâib) el-Esedî ile Abdurrahman el-Havlânî adlı iki âlim bölgeye gönderildi. Emevîler’in Arap olmayan Müslümanlara (mevâlî) ikinci sınıf insan muamelesi yapmaları, 747 yılında Horasan’da Emevîler’e karşı büyük bir isyan hareketinin başlamasına yol açtı. Doğru cevap E'dir.

Türkler’i hizmetine alan ilk Abbâsî halifesi el-Mansur’dur. O oğlu Mehdi'ye mevâliye iyi muamele etmesini, onların gönüllerini kazanmasını ve özellikle Abbâsîler’in iktidara gelmesinde büyük katkıları olan Horasan halkıyla yakından ilgilenmesini tavsiye etmiştir. Doğru cevap A'dır.

Emevîler’in başlangıçtan beri takip ettiği politika Türkler’i ve diğer kavimleri İslâmiyet’e ısındırmak şöyle dursun nefret ettiriyordu. Zira gayri Arap Müslüman ahali Müslüman oldukları halde cizye alınmaya devam edildiğini, Arap süvarilerinden daha az maaş ödendiğini ve ganimetten de daha az pay verildiğini gördükleri için bu haksızlığa tepki gösteriyorlar ve bundan dolayı İslâmiyet’in süratle yayılması engelleniyordu. Doğru cevap B'dir.

Sâmânîler de Türkler arasında İslâmiyet’in yayılması için çalışmıştır. İslâm dininin Türkler arasında büyük kitleler halinde yayılması, Sâmânîler döneminde gerçekleşti. Sâmânî hükümdarı İsmail b. Ahmed 893 yılında Karluklar’ın başkenti Talas’a bir sefer düzenlemiş ve şehir fethedildikten sonra büyük kilise camiye çevrilmiştir. Doğru cevap C'dir.

İslâmiyet’i devlet dini olarak benimseyen ilk büyük Müslüman Türk devleti kabul edilen Karahanlılar, 893 yılında Sâmânîler’e mağlup olarak merkezleri Talas (Taraz) şehrini terk edip Kaşgar’a çekilmek zorunda kalmışlardı. Doğru cevap D'dir.

İfadelerin tamamı Türkler' in İslam dinini kabul etme sebeplerindendir. Doğru cevap E'dir.

Ortaçağ Türk devletlerinde devletin adını, genellikle devleti kuran hanedanın atasından yani kan bağından, kurulduğu coğrafyadan, hiyerarşik konumundan veya inanç yapısından aldığı görülmektedir.