İLK DÖNEM İSLAM TARİHİ

Câhiliyye döneminde, Mekke şehir devletinin sifâre (elçilik) görevi Adiy ailesinin elindeydi. Bir savaş yada anlaşmazlık çıkması durumunda karşı tarafa elçi olarak bu kabileden biri gönderilir ve dönüşünde onun verdiği bilgi ve görüşlere göre hareket edilirdi. Ayrıca kabileler arasında çıkan anlaşmazlıkların çözümünde Adiy kabilesi etkin rol alır ve verdiği kararlar bağlayıcılık vasfı taşırdı. Okuma yazma bilen Ömer b. Hattab da hem Câhiliye hem de İslamî dönemde uygun olduğu zamanlarda elçilik görevini yapmıştır. Dolayısıyla, doğru cevap A seçeneğidir.

Hz. Ömer, sert bir mizaca sahip olup, İslâm’a karşı aşırı tepki gösterenlerin arasında yer almaktaydı. Sonunda o, “dedelerinin dinini inkâr eden ve tapındıkları putlara hakaret ederek insanları onlardan yüz çevirmeğe çağıran Hz. Muhammed'i” öldürmeyi bile düşündü. Ancak Kur’ân’ın merak uyandıran, çekici ve etkileyici ayetlerini de dinlemekten kendini bir türlü alamayan Ömer b. Hattâb, sonunda bu ayetlerden etkilenerek Müslüman oldu. Zaten kız kardeşi ve eniştesi de gizlice Müslüman olmuşlardı. Dolayısıyla, doğru cevap B seçeneğidir.

A, B, D ve E seçeneklerinde ifade edilenler, Hz. Ömer’in Peygamber Efendimiz dönemindeki yerini ve neler yaptığını anlatan doğru ifadelerdir. Ancak C seçeneğinde verilen bilgi, Hz. Ömer ile ilgili yanlış bir bilgidir. Çünkü Hudeybiye'de yapılan antlaşmanın müşrikler lehine görünen maddelerine karşı çıkmış olmasına rağmen, Hz. Peygamber’in ısrarı ve Hz. Ebû Bekir’in konuşmaları üzerine tavrını değiştirmiştir. Oysaki Hz. Ömer, bütün meselelere karşı net ve tavizsiz tavır koymakla tanınırdı. Dolayısıyla, doğru cevap C seçeneğidir.

Hz. Peygamber’in hastalığı sırasında Haşimîlerin Hz. Ali’yi hilafet makamına geçirmek için bir çaba içine girdiklerini düşünen Hz. Ömer, onların Hz. Peygamber’i bir vasiyet yazmaya zorladıklarını hissettiğinden buna engel olmuştur diyebiliriz. Rasûlullah'ın vefatı sonrasında ortaya çıkan karışıklığın Hz. Ebû Bekir'in halife seçilmesiyle bertaraf edilmesinde Hz. Ömer, büyük rol oynamıştır. Hz. Ebû Bekir'in kısa halifelik döneminde de en büyük yardımcısı Hz. Ömer oldu, ona müşavirlik ve kadılık yaptı. Dolayısıyla, doğru cevap D seçeneğidir.

Hz. Ömer Halife seçilince insanlar kendisine “Halîfetü Halîfeti Resûlillah” (Rasûlullah’ın halifesinin halifesi) diye hitap etmeye başladı. O, bunu kabul etmeyip; “Siz müminlersiniz, ben de sizin emirinizim” diyerek kendisine, müminlerin idarecisi olduğuna vurgu bakımından “Emîru’l- Mü’minîn” denmesini istedi. İslâm tarihinde “emîrü’l-mü’minîn” tabiri ilk defa Hz. Ömer için kullanılmıştır. Dolayısıyla, doğru cevap E seçeneğidir.

Hz. Ömer bid’at ve hurafelere karşı tavır takınır ve bunların önlenmesi için gerekli tedbirleri alırdı. Hz. Peygamber zamanında, Hudeybiye’de Bey‘atü’r-Rıdvan’ın gerçekleştiği ağaca, halifeliği döneminde halk ilgi göstermeye onu kutsal saymaya başlamıştı. Halife, ileride tevhid inancını zedeleyebilir endişesiyle bu ağacı derhal kestirmiştir. Bir gün, Hacerülesved’in karşısına geçerek yüksek sesle şunları söylemiştir: “Senin sadece bir taş olduğunu, iyilik ve kötülük yapamayacağını biliyorum. Ancak Rasûlullah’ın sana ellerini sürdüğünü gördüğüm için ben de aynısını yapıyor ve bununla yetiniyorum.” Dolayısıyla, doğru cevap A seçeneğidir.

Irak cephesinde gerçekleşen Nihavend Savaşı neticesinde Sâsânî ordusu tamamen dağıldı. Savaşın ardından Nihavend’i kuşatan Müslümanlar şehri ele geçirdiler. Nihâvend Savaşı İslâm tarihinde önemli dönüm noktalarından biridir. Sâsânîler burada uğradıkları ağır yenilginin ardından bir daha toparlanamadılar. Nihâvend zaferi Dînever, Hemedan ve İsfahan gibi bölgede bulunan Sâsânîler’e ait birçok şehrin fethine ve en nihayet Sâsânî İmparatorluğu’nun yıkılışına zemin hazırladı. Bu sebeple Nihâvend zaferine “fethu’l-fütûh” (fetihler fethi) adı verilmiştir. Dolayısıyla, doğru cevap B seçeneğidir.

Hz. Ömer döneminde Filistin’in fethine devam edildi ve Kudüs kuşatıldı. Patrik Sophronios şehrin anahtarlarını o sırada inceleme ve görüşmelerde bulunmak için Suriye’ye gelen ve Cabiye’de bulunan Hz. Ömer’e teslim etmek istediğini belirtti. Halife bizzat Kudüs’e giderek halka eman verip kendileriyle bir antlaşma yaptı. Daha sonra Filistin’in sahil şehirleri başta olmak üzere diğer yerleşim yerleri de fethedildi. Dolayısıyla, doğru cevap C seçeneğidir.

Hz. Ömer döneminde, mali işleri haraç âmilleri yürütüyordu. Bu görevliler, halife tarafından tayin ve azledilirdi. Dolayısıyla, doğru cevap D seçeneğidir.

Hz. Ömer, Irak, İran, Suriye, el-Cezire, Filistin ve Mısır’ın fethiyle birlikte İslam devleti hâkimiyeti altına giren topraklarda yaşayan gayri Müslimlerin verdikleri ve “fey” adı altında toplanan cizye, haraç ve ticaret malları vergileri sonucunda artan gelirleri Müslümanlara dağıtmak üzere bir teşkilat düşünmüştür. Kaynaklarda 15 (636) yılı zikredilmekle birlikte güvenilir otoriteler 20 (641) yılında kurulduğunu ifade ederler. Hz. Ömer, fey gelirlerini beytülmalde toplayarak senede bir defa “atiyye” adı altında dağıtmayı uygun buldu. Atiyye miktarları, insanların İslam’a girişteki kıdemi ve İslam’a yaptıkları hizmet, Hz. Peygambere olan yakınlık ile Hz. Peygamber ile birlikte savaşa katılma gibi özelliklere sahip olma esas alınarak farklı farklı belirlendi. Aylık erzak ise eşit miktarda (iki cerib yiyecek) tesbit edildi. İnsanların isimleri “levh” denilen sayfalara yazıldı ve böylece hem gelirlerin dağıtımı hem de takibi için sistemli bir yöntem izlenmeye başlanmış oldu. Dolayısıyla, doğru cevap E seçeneğidir.

Hz. Ömer’in en meşhur lakabı “Fârûk”tur. Bu lakabı kendisine Hz. Peygamber’in, müslümanların veya Ehl-i kitabın vermiş olduğuna dair rivayetler bulunmaktadır. Fârûk, “hak ile batılı birbirinden ayıran” anlamındadır.

Hz. Ömer ölüm döşeğinde iken kendisine yerine birini bırakması teklif edilince ilk Müslümanlardan Abdurrahman b. Avf, Hz. Osman, Hz. Ali, Talha bin Ubeydullah, Zübeyr b. Avvam ve Sa‘d b. Ebû Vakkas’dan oluşan altı kişilik şûranın toplanarak üç gün içerisinde aralarından birini halife seçmelerini istedi. Oğlu Abdullah’ı da halife seçilmemek şartıyla şûraya dâhil etmişti.

Hz. Ömer’in; “Fırat kıyısında bir deve helak olsa, Allah bunu Ömer’den sorar diye korkarım” sözleri, onun "sorumluluk duygusunu" en güzel ifade eden tarihî bir cümledir. Onun bu hassasiyetini Mehmet Akif Ersoy şiir diline şöyle aktarmıştır: Kenar-ı Diclede bir kurt aşırsa bir koyunu. Gelir de Adl-i ilâhî sorar Ömer’den onu!

Nihâvend savaşı İslâm tarihinde önemli dönüm noktalarından biridir. Sâsânîler burada uğradıkları ağır yenilginin ardından bir daha toparlanamadılar.Nihâvend zaferi Dînever, Hemedan ve İsfahan gibi bölgede bulunan Sâsânîler’e ait birçok şehrin fethine ve en nihayet Sâsânî İmparatorluğu’nun yıkılışına zemin hazırladı. Bu sebeple Nihâvend zaferine “fethu’l-fütûh” (fetihler fethi) adı verilmiştir.

Sonuçta İslam orduları Hz .Ömer zamanında Sâsâni İmparatorluğu’na tabi Irak, İran ve Azerbaycan ile Bizans İmparatorluğu’na bağlı Suriye, El-Cezire, Filistin ve Mısır’ı İslam ülkesine kattılar.

Raşid Halifeler döneminde Hz. Peygamber devrinde olduğu gibi ordu komutanlarına “emîrü’l-ceyş” veya “emîrü’l-cünd” adı veriliyor, vilayetlerin idaresini yürüten valilere de çok defa “emîr” ve bazen “âmil” deniliyordu.Vilayetlerde valinin yanında kâtip, divan kâtibi, haraç âmili, sâhibü’ş- şurta, beytülmal âmili ve ordu kumandanı gibi devlet görevlileri bulunuyordu. Ahdâs ise emniyet görevlisi idi.

Hz. Ömer devrinde Irak bölgesinde fakirlere (çiftçiler ve diğerleri) 12, orta hallilere (tüccar) 24, zenginlere (beygire binen, parmaklarına altın yüzük takan reisler “Dihkan”) 48 dirhem cizye konmuştur. Hz. Ömer devrinde Şam halkı için kişi başına altın para olarak 4 dinar, gümüş olarak ise 40 dirhem şeklinde düzenlenmiştir. Mısır halkı için her mükellef 4 dinara razı olmuştur. Cizye para olduğu gibi ziraî ve ticarî ürünler de olabiliyordu.

Hz. Ömer, Irak, İran, Suriye, el-Cezire, Filistin ve Mısır’ın fethiyle birlikte İslam devleti hâkimiyeti altına giren topraklarda yaşayan gayri müslimlerin verdikleri ve “fey” adı altında toplanan cizye, haraç ve ticaret malları vergileri sonucunda artan gelirleri müslümanlara dağıtmak üzere bir teşkilat düşünmüştür.Hz. Ömer, fey gelirlerini beytülmalde toplayarak senede bir defa “atiyye” adı altında dağıtmayı uygun buldu. İnsanların isimleri “levh” denilen sayfalara yazıldı.

Askerî amaçlı yeni şehirlerin merkezinde caminin yanı sıra valiler için bir konak ve halkın ihtiyaçları için çarşı yapılmış, arkasından kabilelere göre ayrılan yerlere mahalleler kurulmuştur. Kûfe ve Basra şehirlerinde beytülmal binası, aynî ve nakdî vergi gelirlerinin saklandığı dârü’r-rızk, şehirlerin kenarında dârü’l-berîd (posta evi) ve askerî kışlaların her birinde geniş kapasiteli at ahırları inşa edildi ve mezarlık sahaları ayrıldı.