İLETİŞİM VE ALTERNATİF İLETİŞİM SİSTEMLERİ

Dilin nasıl edinildiği ya da öğrenildiğini açıklamaya çalışan iki temel yöntem bulunmaktadır: Tanımlayıcı ve Açıklayıcı yöntemler. Tanımlayıcı yöntem, çocukların hangi dil becerilerini hangi yaşta edindiklerini kronolojik olarak belirlemeye ve tanımlamaya çalışır. Örneğin, “6 aylıkken çoğu bebek ana dilindeki temel sesleri tanır” ya da “3 yaşında 2-3 sözcüklü ifadeler kullanır.” gibi. Açıklayıcı yöntemde ise, dil gelişiminin altında yatan asıl mekanizmalar, öğrenme ilkeleri, zihinsel yapılar, bilişsel süreçler, sosyal etkenler incelenir. Çocukların ne yaptığı değil niye ve nasıl yaptığı açıklanmaya çalışılır.

Klasik koşullanmanın tüm temel bileşenini içe­ren bu deney, sonrasında psikologlarca insan dav­ranışları için de düzenlenmiştir. Örnekteki ilk bi­leşen, refleksif ya da fizyolojik tepkiye neden olan koşulsuz uyarandır (et). Koşulsuz uyaran, varlığı bir organizmanın (insan ya da hayvan olabilir) de­ğişmez olarak belirli bir şekilde tepki vermesine neden olan uyarandır. Koşulsuz uyaranın her or­taya çıkışında organizmanın doğal olarak verdiği tepki koşulsuz tepkidir (salya salgılama). Deneyin başlangıcında köpekte herhangi bir tepkiye neden olmayan zil sesi nötr uyarandır. Zil sesi, tekrarlı olarak koşulsuz uyaran (et) ile birlikte sunulduktan sonra aynı tepkiyi ortaya çıkarmaya başlayınca ko­şullu uyaran (zil sesi) haline gelir. Yani, başlangıçta nötr olduğu halde, bir koşulsuz uyaranla eşlenerek sonrasında da tek başına sunulduğu zaman orga­nizmada istenen tepkiyi çıkarma gücünü kazanan uyarandır. Koşullu tepki ise, koşullanma sonrasında organizmanın sadece koşullu uyaran var olduğu za­man ortaya koyduğu tepkidir.

Edimsel Koşullanma:

Klasik koşullanmanın daha çok refleksif, fizyolojik tepkilerle yani, istemsiz davranışlarla ilişkili olduğundan bahsetmiştik. Ancak, insanların çoğu davranışı, istemli gerçekleşir. Kurama göre bu davranışlar ödüllendirildiği zaman tekrarlanır, görmezden gelindiği ya da cezalandırıldığında söner. Çocuklar alacakları bir cezadan kurtulmak ya da öğretmenleri tarafından ödüllendirilmek için ödevlerini yapabilirler. Yetişkinler para kazanmak, eğlenmek, diğer insanlar tarafından övgü alma ya da hapse girmemek, yalnız kalmamak, acı çekmemek için çeşitli davranışlarda bulunmayı tercih ederler. Davranışlarımız sonucunda ya hoşumuza giden bir durum ortaya çıkar ve davranışın tekrar etme olasılığını arttırır, ya da hoşumuza gitmeyen bir sonuç ortaya çıkar ve davranışın devam etme ya da tekrarlama olasılığı azalır. İstenilen bir şeyi elde etmek ya da hoşlanılmayan bir şeyden kaçınmak amacıyla yapılan ve kendi sonucundan etkilenen, öğrenilmiş davranışlara edim ya da edimsel davranış denmektedir. Bu tür öğrenmelere de edimsel ya da araçsal koşullanma denir.

Olumsuz pekiştirme, davranış sonrasında istenmedik bir uyaranın ortamdan uzaklaştırılması, geri çekilmesi ile davranış sıklığının, süresinin, tekrarlanma olasılığının arttırılmasıdır. Buradaki istenmedik uyarana da olumsuz pekiştireç adı verilir. Yani olumsuz pekiştireç, azaltılması ya da sonlandırılması yapılmakta olan davranışın gelecekte tekrarlanma olasılığını arttıran her türlü olay, nesne ya da durumdur. Örneğin, karnı acıkmış olan (istenmedik durum) bebek ağladığı zaman mama verilir ya da emzirilirse (istenmeyen durumun ortadan kaldırılması), bebeğin daha sonra tekrar acıktığında ağlama olasılığı artar. Bu örnekte olumsuz pekiştireç bebeğin açlık hissidir ve ortadan kaldırılmasıyla ağlama davranışı arttığı için olumsuz pekiştirme gerçekleşmiş olur.

Davranışlarımızı her zaman pekiştirme ile öğrenmeyiz. Bazen davranışlarımız sonucunda istenmedik uyaranlarla, durumlarla karşılaşabiliriz. Hız sınırını geçen kişiye para cezası verilmesi, kişi kötü bir söz söylediği için arkadaşının ona darılması, eve çok geç gelen çocuğa bir süre dışarı çıkmayı yasaklama hatta suç işleyen kişinin hapse atılması gibi durumlar kişilerin bu davranışları tekrar yapma olasılıklarını azaltacaktır. Benzer şekilde olumlu davranışlarımız da bazen olumsuz durumlarla sonuçlanabilir. Çocuğun annesine soru sorduğunda azar işitmesi, çok çalıştığı halde kişinin maaşının artmaması, yardım isteyen bir kişinin kaba bir şekilde reddedilmesi gibi durumlarda da kişiler bu davranışları tekrar yapmak istemeyecektir. Örneklerden de anlaşılacağı gibi ceza, varlığı yapılan davranışın gelecekte tekrarlanma olasılığını azaltan her türlü olaydır. Başka bir deyişle ceza, davranış sonucunda istendik bir uyaranın geri çekilmesi veya istenmedik bir uyaranın verilmesidir. Pekiştirmenin aksine ceza izlediği davranışı azaltır ya da güçsüzleştirir.

Cezalar davranış üzerindeki etkilerine göre ikiye ayrılır; birinci ve ikinci tip ceza. Birinci tip ceza, ortama hoş olmayan, istenmeyen bir uyaranın ilave edilmesi; ikinci tip ceza ise ortamdan hoş, sevilen, istendik bir uyaranın çıkarılmasıdır. Azarlamak, ayakta bekletmek I. Tip cezalara, hız sınırını aşan sürücünün ehliyetini elinden almak, ders çalışmayan çocuğun televizyon seyretmesine izin vermemek ise II. Tip cezalara örnektir. Olumlu ceza istenmeyen davranıştan sonra ortama hoşa gitmeyen bir uyaran eklenmesidir.

Doğuştancılık yaklaşımının temel varsayımlarını aşağıdaki gibi sıralamak mümkündür:

Özümleme yeni bilgi veya deneyimi eski şemaların içine alma ve şemanın parçası haline getirme sü­recidir. Özümlemenin tamamlayıcı süreci olan düzenleme, özümle­me yoluyla içeri alınan yeni bilgilere göre şemanın değiştirilmesidir. Eğer yeni gözlemlerimiz, bilgileri­miz, deneyimlerimiz var olan şemalarımıza uymu­yorsa düzenlemeyi kullanırız. Şemalarımızı değiş­tiririz ki gözlemimize ya da deneyimimize uysun. Örneğin bir çocuk hayvanat bahçesinde ilk defa zebra gördüğünde onu ‘at’ şemasına sokar ve “Bak, at!” diyebilir (özümleme). Zebranın attan farklı özelliklerini fark ettikçe ‘çizgili at, pijamalı at’ vb. sözcükler kullanabilir. Sonunda deneyimleri ve bil­gisi arttıkça zebranın attan farklı bir hayvan olma­sının yanında farklı bir adı olduğunu da öğrenir ve ‘zebra’ sözcüğünü kullanmaya başlar (düzenleme).

Yakınsal gelişim alanına benzer bir durum daha sonraki yıllarda Bruner tarafından iskele modeli olarak tekrar tanımlanmıştır. İskele modeli adını in­şaatlarda boya ya da sıva yapmak için kurulan ve her katın işi tamamlandıktan sonra bir üst kata geçmeyi ve iş bittiğinde teker teker geri toplamayı gerektiren iskeleden gelmektedir. Buradan yola çıkan Bruner, çocuğun bilişsel yeterliliğini bir üst seviyeye yükselt­mek için yetişkinin iskele görevi görebileceğini or­taya koymuştur. İskele ilk önce en düşük seviyeye kurularak, kendisine verilen görevi nasıl yapacağını bilmeyen çocuğa maksimum yardım verilir. Çocu­ğun hali hazırdaki bilgi ve becerilerinden yola çıkan yetişkin görevi küçük adımlara böler ve teker teker çocuğa anlatır, gösterir, model olur, ipucu verir ve onu kendi başına etkinliği yapması için cesaret­lendirir. Çocuk görevi gerçekleştirmek için gerekli adımları öğrendikçe yetişkin, yardımlarını (iskele­sini) aşamalı olarak geri çeker. Burada, yetişkinin yardımını, desteğini çocuğu değişen ve gelişen biliş­sel becerisine göre en uygun şekilde ayarlayabilmesi önemlidir (Maviş, 2005). İskele modelinde çocuğu desteklemek için kullanılan yöntemler model olma, yönerge verme, soru sorma, görevi yapılandırma ya da parçalara bölme, geri dönüt verme, cesaretlendir­me ve desteğin giderek azaltılmasıdır. İskele modeli özellikle eğitim alanında okuma yazma becerilerinin kazandırılmasında sıklıkla kullanılmaktadır. Ço­cuklar okula ilk başladıklarında yazmayı bir anda öğrenemezler. Bu yüzden yazı yazma becerisi çocu­ğun yapabileceği etkinliklerden başlayıp adım adım ilerlenerek öğretilebilir. Örneğin önce dikey ve ya­tay çizgiler çizme, sonra yuvarlaklar, sonra bunları birleştirerek harfleri oluşturma, daha sonra harfleri birleştirerek sözcükler şeklinde ilerlenebilir.

Sosyal konuşma, dışsal iletişimdir, diğer insanlarla konuşmak için kullanılır (Tipik olarak 2 yaştan itibaren). Kendi kendine konuşma, kendimize yaptığımız sesli konuşmadır (tipik olarak 3 yaştan itibaren) ve zihinsel bir işlevi vardır. Kendi kendine konuşma gitgide silikleşir, duyulmaz hale gelir ve sessiz içsel konuşmaya dönüşür (tipik olarak 7 yaştan itibaren). Vygotsky kendi kendine konuşmanın önemini ilk ortaya koyan psikologtur. Kendi kendine konuşma sosyal ve içsel konuşma arasında bir geçiş noktasıdır ve dil ile düşüncenin birleşerek sözel düşünmeyi oluşturduğu aşamadır. İçsel konuşma çocuğun dikkatini toplamasını, duyularıyla algılamasını, belleğine kaydetmesini ve geri çağırmasını, problem çözerken plan yapıp yürütmesini, kısaca düşünmesini sağlayan bir süreçtir. Kendi kendine konuşma, Piaget’nin monolog kavramı ile örtüşmektedir fakat Vygotsky’nin aksine Piaget monologları amaçsız, sosyal olmayan ve iletişime zarar verici olarak görmektedir.

Davranışçılığın en önemli özelliği, insan zihnindeki gözlenemeyen duygu ve düşünceler gibi özelliklerin incelenmesine karşı çıkmasıdır. Davranışçı görüşe göre dil öğrenilmiş, ölçülebilir, gözlenebilir sözel bir davranıştır. Dil öğrenimi de herhangi bir becerinin öğrenimi gibidir. Başka bir deyişle dil, uyaran, çevresel koşullar ve tepkiler arasındaki bağlantının öğrenilmesi ile gelişir.

Koşulsuz uyaran, varlığı bir organizmanın (insan ya da hayvan olabilir) değişmez olarak belirli bir şekilde tepki vermesine neden olan uyarandır. Koşulsuz uyaranın her ortaya çıkışında organizmanın doğal olarak verdiği tepki koşulsuz tepkidir (salya salgılama). Deneyin başlangıcında köpekte herhangi bir tepkiye neden olmayan zil sesi nötr uyarandır. Zil sesi, tekrarlı olarak koşulsuz uyaran (et) ile birlikte sunulduktan sonra aynı tepkiyi ortaya çıkarmaya başlayınca koşullu uyaran (zil sesi) haline gelir.

Davranışçı yaklaşıma göre, çocuğun dil öğrenmesinde çevresindeki yetişkinlere büyük rol düşmektedir. Bu yüzden çocukların dil gelişimini desteklemek için yetişkinlere düşen görevler şu şekilde sıralanabilir:

• Dilin tüm bileşenlerini (içerik, biçim ve kullanım) doğru ve uygun kullanmaya dikkat ederek çocuğa model olunmalıdır.

• Çocuğun uygun dil davranışları mümkün olduğunca pekiştirilmelidir.

• Çocuğun söylediği sözcük, cümle, ifade ya da sözel olmayan iletişim yöntemlerine uygun tepkilerle yanıt verilmeli, çocuğun ifade ettiği ihtiyaçları uygunsa karşılanmalıdır.

• Çocuğun bulunduğu ev ya da diğer ortamlarda dil gelişimini ve sözcük dağarcığını destekleyecek çevre düzenlemesi yapılmalıdır (nesneler, resimler, oyun kartları, hikâye kitapları, kâğıt, boya kalemleri gibi).

• Hem dinleme, anlama hem de konuşma, dil üretimini gerektiren oyun ve oyuncaklar düzenlenebilir, alınabilir, yapılabilir.

Doğuştancı kurama göre dil, bilişsel ve zihinsel yetilerden bağımsızdır. Davranışçılığın aksine doğuştancı kurama göre çocuk genetik açıdan programlanmıştır. Her çocuğun dil için önceden kurulmuş saati vardır. Olağanüstü koşullar dışında her çocuk dili edinmektedir.

Chomsky’e göre (1957) evrensel dilbilgisi kurallarına ilişkin bilgi, dilsel edinçtir (competence) ve doğuştandır. Başka bir deyişle edinç, anadili konuşucusunun sonsuz sayıda tümce üretip anlamasını sağlayan düzenek veya kurallar dizgesi; bireyin anadiline ilişkin sezgisel-örtük bilgisidir. Dolayısıyla çocuk, çevresinden görece bağımsız olarak dili edinir.

Doğuştancılık yaklaşımının temel varsayımlarını aşağıdaki gibi sıralamak mümkündür:

• Çocuklar dile ilişkin bir kapasiteyle doğarlar.

• Dil özellikleri evrenseldir; yani tüm dillerde ortak olan bazı özellikler bulunmaktadır.

• Dil öğrenilmez, edinilir.

• Çocuklar dil edinimini kolaylaştıran bir mekanizmaya sahiptir.

• Dil ediniminde yetişkinlerin rolü sınırlıdır.

• Çocuklar daha önce hiç duymadıkları tümceleri üretip anlayabilir.

Çocukların nasıl düşündüğü, nasıl algıladığı, nasıl mantık yürüttüğü ile ilgilenen ilk kuramcı, bir biyolog ve psikolog olan Jean Piaget’dir. Dil gelişimi ile ilgili ilk bilişsel kuram 1920’lerde Piaget tarafından geliştirilmiştir. Piaget farklı yaşlardaki çocukları incelemiş ve becerilerini, özelliklerini tanımlamıştır. Piaget’nin bilişsel kuramı oldukça geniş kapsamlıdır. Hem doğumdan ergenliğe kadar olan gelişimi, hem de dil, akıl yürütme, ahlak ve bellek gibi farklı alanları kapsamaktadır.

Özümleme (Assimilation) yeni bilgi veya deneyimi eski şemaların içine alma ve şemanın parçası haline getirme sürecidir.

Somut işlemler döneminde mantıklı düşünmenin temelleri atılır ancak henüz tam gelişmiş değildir. Adından da anlaşılacağı gibi zihinsel işlemler sadece somutlaştırılarak yapılabilir. Somut olduğu sürece karmaşık problemleri çözebilirler ama soyut problemlerde zorlanırlar. Korunum, herhangi bir nesne ya da nesne grubunun fiziksel biçimi ya da mekandaki korunumu değiştiğinde, nesnenin miktar, sayı, alan, hacim vb. özelliklerinin değişmeyeceği ilkesidir. Sıralama, nesne ve olayları belli özelliklerine göre düzenleyebilme ve seri halinde olan durumu anlayabilme becerisidir. Çocuklar somut işlemler döneminde nesneleri büyüklüğüne, uzunluğuna, miktarına göre sıralayabilirler. Küçük bir hikâyeyi anlatan sıralı kartları sezgisel dönemde sıralayamazken, bu dönemde yapabilirler. Sınıflama, nesneleri belirli özelliklerine göre gruplama, ayrıştırma işlemidir ve bir grup nesnenin başka bir grup nesnenin alt sınıfı olabileceğini anlama becerisini gerektirir.

Vygotsky’ye göre çocuğun en önemli öğrenme yaşantıları o becerilere sahip, usta bir eğitici ile sosyal etkileşimler aracılığı ile gerçekleşir. Bu kişi çoğunlukla çocuğun çevresindeki bir yetişkin, yani anne, baba, bakıcı veya diğer yakınlar ya da diğer çocuklar olabilir. Eğitici kişi davranışlarıyla çocuğa model olabilir ve/veya çocuğa sözel yönergeler, ipuçları sağlar. Bu sürece işbirlikçi diyalog (cooperative/collaborative dialogue) adını vermiştir. Çocuk eğiticinin sağladığı model ya da yönergeyi anlamaya çalışır; sonra bilgiyi içselleştirir ve kendi performansına yol gösterecek ya da düzenleyecek şekilde kullanır.