İLETİŞİM SOSYOLOJİSİ

XIX. yüzylın ortalarında İngiliz filozof John Stuart Mill tarafından kaleme alınan On Liberty (Özgürlük Üzerine) (1859) başlıklı eserin ikinci bölümünde, düşünceyi açıklama ve basın özgürlüğünü haklı ve zorunlu gösteren nedenler şu şekilde sıralanmıştır: • Hükümet ya da sivil toplum tarafından yanlış olduğu iddiasıyla susturulan herhangi bir düşünce, aslında doğru olabilir, • Bir düşünce yanlış bile olsa, içinde birkaç dirhem hakikat de bulunabilir, • Herhangi bir konuda egemen olan görüş, hemen hiçbir zaman hakikatin tamamı değildir. Bu nedenle tam hakikate ancak bu düşünceyi diğer düşüncelerle, zıt görüşlerle karşılaştırılarak varılabilir. 

 Doğru cevap A’dır.

1979’da tamamlanan UNESCO’nun McBride Raporunda “iletişim hakkı” ele alınmış ve bu hakkın artık haberleşme hakkının ötesinde, ileti alma ve bilgilendirme hakkını da içerdiği ve iletişimin, tarafların bireysel ve kolektif olarak içinde demokratik ve dengeli bir diyalog sürdürdükleri, çift yönlü bir süreç olduğu kabul edilmiştir. Raporda henüz olgunlaşmamış ama gelişmekte olan bir hak olarak tanımlanan iletişim hakkının içeriği, kesin olarak bunlarla sınırlanmamakla birlikte şöyle doldurulmuştur: a) Toplanma hakkı, tartışma hakkı, katılma hakkı ve diğer ortaklık hakları, b) Soruşturma hakkı, bilgilendirme, bilgilendirilme hakkı ve diğer enformasyon hakları, c) Kültür edinme hakkı, seçme hakkı, özel yaşamın korunması hakkı ve insan gelişmesiyle ilgili diğer haklar... Doğru cevap E’dir.

Başta İngiltere’de örgütlenen kamu hizmeti yayıncılığı ve onun örnek kuruluşu BBC (British Broadcasting Corporation - İngiliz Radyo Televizyon Kurumu) aracılığıyla görülen yayıncılık anlayışı, toplumda eşit iletişim olanaklarından yoksun bırakılmış kesimlerin görüşlerine yer açabilmek için var edilmiştir. Özel çıkarların temsiline aracılık etmek yerine kamu çıkarını görünür hale getirmek için kurulan yayıncılık kuruluşlarının giderleri kamu tarafından karşılanmış, özerklikleri yasalarla teminat altına alınmıştır. Özerk yapıları, onların yerel ve ulusal yönetim ve hükümetlere mesafelenmesini mümkün kılmış, böylelikle kamu ya da kamuların eleştiri ve yargılama yetenekleri çoğaltılmıştır. Ancak radyo ve televizyonların politik yaşamda etkileri zaman içinde arttığından, yerel ve ulusal yönetimler için onların kontrolü önemli hale gelmiş ve yönetimler yasal korumayı delmeye ve kurumların özerk yönetimlerini resmi ya da gayri resmi yollardan etkilemeye başlamışlardır. Yönetim baskısının yanı sıra bu yayıncılık anlayışı bürokratik baskıya da direnememiş ve yayın akışında, ilkelerinde, program seçimlerinde yenilikçi ve eşitlikçi bir tutumu benimseyemediğinden, ağır eleştirilere maruz kalmıştır. Kamu hizmeti yayıncılığı ilkeleri ve politikaları ticari yayıncılık karşısında bir seçenek olmaklığını sürdürdüğü gibi, bu kurumlarda biriken yaklaşık elli yıllık deneyim alternatif bir yayıncılık anlayışı bağlamında yol gösterici bir niteliği sahiptir. Ayrıca bu kurumlarda çalışan iki kuşak yayıncı, haber üretimi başta olmak üzere adil ve dengeli yayıncılık anlayışı geliştirmek için edindikleri bilgi ve tecrübe ile iletişim özgürlüğünün sınırlarını genişletmek doğrultusunda hareket eden sivil toplum örgütlerine ve meslek kuruluşlarına katkıda bulunmaya devam etmektedir. Doğru cevap D’dir.

Keane tarafından da belirtildiği gibi yeni sağ hareketin sözcüleri “sansür”ü oldukça dar bir anlamda ele alarak, pazar liberalizminin iletişim özgürlüğünü kısıtlayan yönlerini göz ardı etmektedir. Örneğin, • Tekellerin, alana hakim olarak pazara girmek isteyenlere karşı engeller koyması ve seçenekleri sınırlaması, • Enformasyonun tanımının kamusal yarar kavramından uzaklaşıp, özel olarak tasarruf olunabilen bir metaya yaklaştırılması, • Dev boyuttaki firmaların karları doğrultusunda yurttaşların ne dinleyip, ne okuyacaklarını, ne seyredeceklerini kararlaştırmaları, • Enformasyon üretim ve dağıtım alanını ellerinde bulunduranların hangi ürünlerin (kitaplar, dergiler, tv programları, bilgisayar yazılımları gibi) kitlesel çapta üretileceğini yayın öncesinden belirleyerek, böylece hangi görüşlerin pazara gireceğini, hangilerinin dışarıda kalacağını belirlemeleri, • Ayrıca ticari yayıncıların okuyucuların, dinleyicilerin ve seyircilerin pazar dışı tercihlerini umursamamaları 
gibi uygulamaların bir tür sansür anlamına geldiği pazar liberallerince “fark edilmemektedir”. Doğru cevap B’dir.

John Keane, modern devletin başlangıcından bu yana süren, günümüzde artarak devam eden birbirleriyle bağlantılı beş siyasal sansür türünün özel ilgiye değer olduğunu belirtmektedir. Bunlar olağanüstü hal erkleri, silahlı gizlilik, yalan söylemek, devlet reklamcılığı ve korporatizmdir. “Olağanüstü hal erkleri”, hükümetlerin özellikle kriz dönemlerinde ulusal güvenlik gerekçesiyle “ön engelleme” ve “yayın sonrası sansür” yoluyla medyalar üzerinde siyasal baskı uygulamalarıdır. Ön engelleme sözlü, görsel ya da basılı yayının devlet yetkililerince önceden denetlemesi (ki bunun yolu resmi ya da resmi olmayan hükümet sözcüleriyle dostça konuşma ve kokteyllerden, basit isteklere, telefonla yapılan uyarılardan, zorunlu ve ihtiyari kuralların konmasına dek uzanır); yayın sonrası sansür ise yayınların yasaklanması, toplatılması, malzemenin üretildiği teknik araçlara el konulması, basımevlerinin vd. kapatılması gibi yaptırımları kapsamaktadır. Doğru cevap C’dir.

John Keane, modern devletin başlangıcından bu yana süren, günümüzde artarak devam eden birbirleriyle bağlantılı beş siyasal sansür türünün özel ilgiye değer olduğunu belirtmektedir. Bunlar olağanüstü hal erkleri, silahlı gizlilik, yalan söylemek, devlet reklamcılığı ve korporatizmdir. Politik bir sansür türü olarak beliren “korporatizm”, çeşitli sivil toplum örgütleri ile devlet görevlileri arasında gizli ve kamusal sorumluluktan uzak pazarlıklar yapılması, pazarlıkların ve korporatist nitelikli ilişkilerin yapısı gereği kitle iletişim araçları yoluyla kamuya açılmaması olarak açıklanabilir. Doğru cevap A’dır.

Osmanlı döneminin basın alanına ilişkin ilk kapsamlı yasal düzenlemesi olan 1864 tarihli Matbuat Nizamnamesi’nin aşağıda sıralanan bazı maddelerinde bu uygulamaların izlerini görebilmek mümkündür. Matbuat Nizamnamesinde cezaya tabi tutulan hükümlerden bazıları şunlardır: • Ruhsatsız gazete çıkarmak • Gazetenin imzalı bir sayısını ilgili devlet dairesine göndermemek • Hükümetten gelen resmi yazıları yayınlamamak • Genel adaba ve milli ahlaka aykırı yazılar basmak • Hazreti padişahiye taarruz sayılabilecek yazılar yazmak • Dost hükümdarlara dokunacak söz yazılması Doğru cevap E’dir.

1867’de yayınlanan Âli Kararname’nin ilk uygulamaları olarak Muhbir ve Vatan kapatılmış (1867), memur gazeteciler uyarılmış ya da yeni görevlere atanarak İtanbul’dan uzaklaştırılmış, Tercüman-ı Ahval ve Tasvir-i Efkar’ın yayınlarına son verilmiş, gazeteci-memur Ali Suavi, Namık Kemal ve Ziya Bey yeni görevlerine gitmemek için yurt dışına kaçmışlardır. Yine bu kararnameye dayanılarak mizah dergisi Diyojen 1871’de 15 defa; aynı yıl İbret gazetesi bir ay, 1872’de dört ay; 1873’te Hadika gazetesi iki ay ve İbret ve Basiret gazeteleri süresiz olarak kapatılmıştır. 1874’te ise Hülasat ül Efkar, Şark ve Hayak gazeteleri kapatılmıştır. 1876’da yürürlüğe giren Anayasanın 12. maddesinde yer alan “Matbuat kanun dairesinde serbesttir” hükmüne rağmen, basın özgürlüğünün yasal teminat altına alınmasında bu kararname engel oluşturur. 
 Doğru cevap B’dir.

XVII. yüzyıl Avrupa'da düzenli, periyodik bir görünümü yansıtması bakımından ilk gerçek gazete denilebilecek yayınların başladığı yüzyıldır. Ayrıca bu dönemde edebiyat alanında yeni türlerin ortaya çıkması ve okuryazarlığın görece artması yayıncılığın gelişmesini arttırmıştır. Bu nedenle doğru yanıt d şıkkıdır.

İnsanların pek çoğu sansür görevini yapabilecek yetenekte değildir; bu yetenekte olan insanların ise pek azı böyle bir görevi kabul eder. Bu nedenle doğru yanıt e şıkkıdır.

Bugünkü anlamda ilk gazete 1609'da Strasbourg'da haftalık olarak Almanca yayınlanan Avisa, Relation oder Zeitung'dur

John Stuart Mill, On Liberty (Özgürlük Üzerine) adlı eserinde herhangi bir konuda egemen olan bir görüşün hemen hiçbir zaman hakikatin tamamı olmadığını söylemiştir. Bu nedenle doğru yanıt d şıkkıdır.

Peterson basına getirilen eleştirilerin özellikle XX. yüzyılda arttığını belirtmiştir. Bu eleştirilerden bir tanesi de basının sosyal değişime direndiği görüşüdür. Bu nedenle doğru yanıt a şıkkıdır.

İletişim özgürlüğü ile istenen artık sadece yayın araçlarının kullanılmasına ilişkin bir özgürlük değil hayatın her alanını içine alan bir özgürlüktür. bu nedenle doğru yanıt b şıkkıdır.

Enformasyon akışında ortaya çıkan bazı sorunlar akademik çalışmalarda ele alınmış ve bu sorunlar etrafındaki tartışmalarda taraflar iletişim hakkının yeniden tanımlanması gereği üzerine düşmüşlerdir. Bu sorunlardan bir tanesi de aşırı enformasyonun yarattığı bilgi kirliliğidir. bu nedenle doğru yanıt b şıkkıdır.

Osmanlı Döneminin basın alanına ilişkin ilk kapsamlı yasal düzenlemesi 1864 tarihli Matbuat Nizamnamesi'dir. Bu nedenle doğru yanıt e şıkkıdır.

II. Abdülhamit dönemi basına yönelik ön sansür uygulamaları da dahil olmak üzere yoğun kontrol ve tedbir uygulamalarına sahne olmuştur. Bu nedenle doğru yanıt b şıkkıdır.

17. yüzyıl  Avrupa'da düzenli, periyodik bir görünümü yansıtması bakımından ilk gerçek gazete diyebileceğimiz yayınların başladığı yüzyıl olmuştur. Doğru cevap C'dir.

Milton ve Locke, basın özgürlüğü ve sansür karşıtı çalışmalarını 17 yy'da gerçekleştirmişlerdir ancak Areopagitica, John Milton'ın eseridir ve John Locke, parlementoda konuşma yaparak basın üzerinde devlet sansürünün kaldırılmasını savunmuştur. 17-19 yy arası dönemde basın, iktidardakilerin dışında okuryazarlık sahibi meslek grupları arasında ilgi gören ve bu nedenle bu meslek gruplarının politik mecralardaki çıkarlarını savunan bir kurum haline gelmiştir. 19. yy'da ise gazeteler, yargı ve eleştiri yeteneği geliştirerek farklı kamu ve politik görüşleri ifade edebilmiş, halkın çıkarlarını gözetme işlevi kazanmıştır.

Basın özgürlüğü kavramı, 20 yy ortalarında gelişen yeni iletişim araçlarını toplumsal yaşamdaki kullanımını kapsayan bir kavramken iletişim aracından bağımsız olarak iletişim özgürlüğü kavramı, sadece araçların değil yaşamın tüm alanlarında yurttaşların görüş ve kanaatlerini iletebilmelerini kapsamaktadır. Doğru cevap A'dır.