İLETİŞİM SOSYOLOJİSİ

Lazarsfeld, Berolson ve Gaudet Halkın Tercihi (The People Choice) adlı çalışmalarında 1940 ve 1948 ABD’de yapılan başkanlık seçimlerini incelemişlerdir. Halkın Tercihi adlı bu çalışmada, Lazarsfeld ve arkadaşları seçim kampanyaları sırasında kitle iletişim araçlarının seçmen üzerinde doğrudan etkisinin daha önce yapılan araştırmaların abartılı bulgularının tersine çok sınırlı olduğunu ileri sürmüşlerdir. Bir diğer ifade ile kitle iletişim araçlarının aslında sınırlı etkiye sahip oldukları söz konusu etkilenmenin de daha çok kanıların pekiştirilmesi şeklinde olduğu sonucuna varmışlardır. Üstelik asıl etkili olanların kişisel kaynaklar yani kanaat önderleri bir diğer ifade ile yüzyüze ilişkiler olduğu ortaya çıkmıştır. Sınırlı etki modeline göre medya var olan davranışları pekiştirmekten başka bir şey yapmıyordu. Çünkü elde edilen bulgulara göre, izleyici-okuyucular seçici dikkat, seçici algılama ve seçici anımsama gibi çeşitli savunma stratejilerine sahipler. Aslında buradan anlaşılması gereken bir anlamda yüzyüze ilişkilerin ya da yüzyüze iletişimin öneminin yeniden keşfetti.

Liberal yaklaşım olarak adlandırdığımız kitle iletişim çalışmalarını anaakım, anayol, anadamar, ya da geleneksel paradigma olarak da adlandırmak mümkündür.

Suskunluk Sarmalı: E. Noelle-Neumann 1965 yılında İletişim Araştırmaları Başkanı olduğunda “Kamuoyu ve Toplumsal Denetim” konusunda çalışmıştır. Temel iddiası kamuoyu kavramı anlaşılmadan ve açıklanmadan medyanın etkilerini anlamanın mümkün olamayacağıdır. Etki odaklı iletişim araştırmalarına farklı bir boyut kazandıran Noelle Neumann, araştırmalarını “suskunluk sarmalı” kavramı üzerine oturtur. Suskunluk sarmalı, bir toplumda üzerinde uzlaşılan belli değerler ve hedeflerin varlığı üzerine kuruludur. “Kamuoyu” olarak tanımlanabilecek bu uzlaşma ya da anlaşma sadece siyasal konularda değil moda, gelenek gibi konularda da aranır.

McLuhan “evrensel köy” kavramı ile kitle iletişim araçlarının gelişmesi ile birlikte dünyanın adeta küresel bir köye dönüşeceğini ileri sürer.

Frankfurt Okulunun temelini belirleyen üç tarihsel olgunun altını çizmek gerekir. Bunlardan ilki Rusya’da gerçekleşen Bolşevik ihtilalinin beklendiği gibi Avrupa’ya yayılmaması. İkincisi Almanya’da Adolf Hitler liderliğinde Faşizmin yükselişi ve iktidar olması. Üçüncüsü ise Batı Avrupa’da egemen sistemlerin bir anlamda istikrara kavuşması ve ideolojik dönüşümlerin bu egemen yapılar tarafından üretilmesidir.

Marksizm İletişim araçlarının eşitsiz toplumsal ilişkileri ve egemen ideolojiyi yeniden ürettiğini ileri sürmektedir. Kuşkusuz bu anlamda Marksizmin gücü, mülkiyet ilişkilerinin içeriği belirlemedeki rolünü deşifre edilmesini sağlayacak kuramsal zemini sağlamasından kaynaklanmaktadır.

Ekonomi politik yaklaşımın 1990’lı yıllardan itibaren dört temel ilgi alanı belirlediğini söylemek mümkündür. Bunlar küreselleşme, deregülasyon, birleşme ve sayısallaşma olarak sıralanabilir.

Kültürel çalışmalar merkezinin siyasal ideolojiler üzerine araştırmaları ise daha çok ırkçılık ve Thatcherizm gibi sağ kanat ideolojiler üzerinedir.

Altın çağının ardından Kültürel Çalışmalar Merkezi ciddi bölünmelere ve itirazlarla karşılaşmaya başlamıştır. Özellikle ırk ve cinsiyet meselelerinin çalışılmaya başlanmasından sonra Kadınlar İtiraz Ediyor (1978) adlı çalışmasıyla, grubun kadın üyeleri feminist kuramın dışlanmasından şikâyet ediyorlardı.

Radikal feministler kadınlara tecavüzü, cinsel şiddeti, dayak, zina ve pornografi, kadın ticareti gibi daha önce kişisel olarak görülen sorunların politikleştirilerek kamusal alanda teşhir edilmesi bir politika olarak benimsenmiştir.

Kitle iletişim araştırmaları konusunda yapılan ve alandaki ilk kavramsallaştırmayı gerçekleştiren, bu nedenle de bir anlamda başlangıç olarak kabul edilen araştırma 1927 yılında Harold Lasswell tarafından yapılmıştır. Dünya Savaşında Propaganda Teknikleri (Technicques in the World War), insanlık tarihinin tanıklık ettiği ilk büyük savaşın analizini yapmıştır. Bu anlamda ittifak devletlerinin I. Dünya Savaşını kazanmalarındaki en önemli nedenlerden birisi de başarılı bir biçimde kullanılan propaganda teknikleri olduğu ileri sürülmüştür. Bu düşünce biçimi dönemin var olan kitle iletişim araçlarını siyasi iktidarların vazgeçilmez ilgi odağı haline getirmiştir. İşte Harold Lasswell tarafından yapılan çalışmanın sonuçlarını ve daha da önemlisi geliştirilen bütün kavramsallaştırmaları bu bağlam içinde düşünmek ve anlamak gerekir.

Liberal yaklaşım olarak adlandırdığımız kitle iletişim çalışmalarını anaakım, anayol, anadamar, ya da geleneksel paradigma olarak da adlandırmak mümkündür. Bu yaklaşım içinde yer alan akademik çalışmalar işlevselci, nicel ölçümler ve sınanabilir hipotezlere öncelik veren, kitle iletişim çalışmalarını betimleyen şemsiye terimler olarak kullanılmaktadır.

Kültürel Göstergeler George Gerbner’in önderliğinde Pensilvanya Üniversitesi Annenberg İletişim Okulu’nda 1960’larda başlayan ve çok uzun süre devam eden “kültürel göstergeler” projesi televizyonda yaratılan dünyayı özellikle bu dünyadaki şiddetin miktarını saptamayı amaçlıyordu. Proje kurumsal çözümleme; mesaj sisteminin çözümlenmesi ve yetiştirme çözümlemesi olmak üzere üç ana bölümden oluşturulmuştur. Kurumsal çözümleme televizyon mesajlarının oluşumundaki karar alma süreçlerini ve bu süreci etkileyen toplumsal aktörleri incelemeye yöneliktir. George Gerbner içerik çözümlemesi yöntemini kullanarak bir kültürü medya üzerinden anlamaya ve analiz etmeye çalışır.

McLuhan’ın araç mesajdır sözünden anlaşılması gerekeni şöyle açıklamaktadır: içerik yerine biçime bakmak gerek; iletişimin şekli sadece içeriği değiştirmez, aynı zamanda her şekil belli iletiler için tercihe sahiptir. İçerik her zaman biçim dinamiği tarafından belirlenir. İnterneti sosyal medyayı ele aldığımızda e-postalarımızı kontrol etsek de, facebooktan herhangi bir işlem yapsak da önemli olan mesaj değil araçtır. Çünkü herhangi bir aracın ya da teknolojinin iletisi aslında bu aracın hayatımızı nasıl etkilediğidir. McLuhan’a göre elektrik ışığı pür enformasyondur. Işık olmadan ameliyat ya da gece oynanan maçlar olamayacağı için bu aktivitelerin elektrik ışığının içerikleri oldukları söylenebilir. Yazının içeriği konuşma; basının içeriği yazılı sözcük; konuşmanın içeriği düşünce sürecidir. McLuhan’a göre araç insanın uzantısıdır. Bu uzantı her şeyi kapsar. Yazılı sözcükler, konuşulan sözcükler, giysilerimiz, saat, gözlük, ev, giysilerimiz, araba, tekerlek, bisiklet, basın, yol, fotoğraf, telgraf, telefon, daktilo, televizyon, sinema, radyo vs. gibi.

Mutlu (1998)’ya göre, eleştirel iletişim araştırmalarının ortak belirleyeni bütün toplumsal ilişkileri aynı zamanda bir iktidar ilişkisi olarak ele almaktır. Bu bağlamda iletişimin de iktidar ilişkilerinin sürdürülmesinde üstlendiği işlev sorgulanmaktadır. Kuşkusuz bu ilişkiler karmaşık tahakküm biçimine de bürünmektedir. Eleştirel yaklaşım modern demokrasinin teknolojik yeniliklerden dolayısıyla da medyanın kullanımından karlı çıktığı düşüncesini kabul etmeyerek karşı çıkmıştır. Yani liberal çoğulcu yaklaşımın savunduğu toplumsal bütünleşmeyi eleştirel çalışmalar toplumsal denetim olarak tanımlayarak eleştirmiştir. Liberal çoğulcu yaklaşımın kutsadığı iletişim araçları simgesel şiddetin ve iktidar ilişkilerinin işleyişinde önemli roller üstlendikleri düşünülerek bir anlamda sorumlu bir konum atfedilir. Ancak bu denetim biçimleri ve tahakkümü açıklama biçimleri çeşitlilik göstermektedir. Eleştirel iletişim çalışmaları temelde iktidar ilişkilerinin sürdürülmesinde iletişimin rolünü açıklasalar da, bunu farklı vurgularla yaparak kendi içinde ayrışmalar göstermektedirler.

Golding ve Murdock, eleştirel ekonomi politik yaklaşımı anaakım ekonomi biliminden belirli nedenlerle farklı olduğunu belirtmişlerdir: 1) bütüncüdür 2) tarihseldir 3) merkezi olarak kapitalist teşebbüs ile devlet müdahalesi arasındaki dengeyle ilgilenir. 4) adalet, eşitlik ve kamu yararı gibi temel ahlaki sorunlarla ilgilenirler.

İletişim araçlarının metinsel incelemelerine kuşkusuz Hall’un çalışmaları öncülük etmektedir. Hall Althusser’in devletin ideolojik aygıtları ve Gramsci’in hegemonya kavramlarını dâhice bir sorgulama yeteneği ile medya içeriğinin yani metinlerinin analizinde kullanmıştır. Hall temelde medya metinlerinin herkes tarafından aynı şekilde ve tek bir anlamın egemenliğinde okumasının mümkün olmadığını saptar. Çünkü mesajı kodlayanlar yani iletişim aracının özelliklerine göre uygun bir şekilde formüle edenler belli kültürel ve sosyoekonomik konum ve birikimle bunu yaparken, bu kodlanmış mesajları kendi anlam dünyalarına çeviren insanlar, benzer şekilde birbirinden farklı kültürel ve sosyoekonomik konum ve birikimle yapmaktadırlar.

Turner(1996) Kültürel Çalışmaların güçlü yanlarının altını çizmektedir:

• Kültürün özerkliğine ilişkin güçlü bir sav

• Anlamın iktidar ve toplumsal yapı ile olan bağlarının açık kavranışı

• Şifreçözüm metinleri ve ideolojiler için kuramsal olarak zengin, disiplinlerarası bir yaklaşım• Gramsci’den türetilen politik strateji kavrayışı ve iletişimlerden ve yazınsal kuramdan çıkan okumaya ilişkin fikirler ile faili içerme yetisi

Kuşkusuz çeşitli eleştirilerin varlığı da göz ardı edilemez.

Feminizm ve iletişim karşılıklı olarak birbirini iyi anlamış ve geliştirdikleri işbirliğiyle de, disiplinlerarasılığa örnek oluşturacak derecede verimli sonuçlar ortaya çıkmıştır. Mutlu, P.A.Treichle ve E.Wartella’ya dayanarak feminizm ile iletişim çalışmaları arasındaki verimli ilişkinin altını çizmiştir. İletişim çalışmalarının hem ampirik/pozitivist hem de eleştirel/yorumlayıcı yöntem ve bulguları feminist yaklaşımın ilgi alanlarına adeta ışık tutar. Bu anlamda 1) iletişim araçlarında cinsel farklılık temsillerinin kategorilendirilmesi ve çözümlenmesi; 2) iletişim endüstrilerindeki pratikleri oluşturmak ve sürdürebilmek için ideoloji ve ekonomik çıkarların nasıl kesiştiğinin araştırılması; 3) çok sayıda veri toplanması ve çözümlenmesi gibi olanaklar feminist çalışmaların ilgi alanına adeta bir zenginlik katmaktadır. Benzer şekilde kuşkusuz feminist medya çalışmaları da iletişim alanına göz ardı edilemeyecek önemli katkılar sunmuşlardır: 1) iktidar ilişkilerinin daha gelişkin ve anlamlı bir çözümlemesi; 2) cinsel farklılığın toplumsal ve kültürel inşasını açıklama olanağı sunan bir toplumsal kuram; 3) toplumsal cinsiyet farklılıklarını sınıf yaş, ırk ve etnik farklılıklarına bağlayan canlı deneyimlere bağlılık; 4) toplumsal değişme için açık ve belirli bir gündem. Böylece bu iki alanın karşılıklı ve uyumlu işbirliği her iki alan açısından da anlamlı sonuçlar elde edilmesini sağlamıştır.

Feminist medya çalışmalarının yukarıda anlatılan kültürel çalışmalar ile nasıl yakın bir ilişki içinde olduklarının da altını çizmiştir. Hiç kuşkusuz feminist akademik alan politiktir. Başından itibaren akademik alan ile pratik alan arasında keskin bir çizgi olmamıştır. Medyanın feminist bir değerlendirmesi kuram, siyaset ve eylem arısındaki karşılıklı ilişkiyi zorunlu kılmaktadır. van Zoonen gibi diğer bazı araştırmacılar feminist medya çalışmalarını üç ideolojik konum içinde sınıflandırmaktadır: Liberal Feminizm, Radikal Feminizm ve Sosyalist Feminizm. Kuşkusuz bunun dışında farklı bir sınıflandırmalar yapmak da mümkündür. Ancak burada üç yaklaşımdan söz etmek yeterince fikir verecektir.

Radikal Feminizm: Bu yaklaşımda kadınların erkekler tarafından tahakküm altına alması ataerki kavramı ile açıklanmaya çalışılmıştır. Kate Millet, aile kurumunu ataerkil düzeni meşrulaştırmanın bir aracı olarak gördüğü için karşı çıkar. Bu anlamda aile kurumu sadece kadınların erkeklere hizmet etmesini ve bunu da ideolojik olarak meşrulaştırmasını sağladığı için radikal feministlerin şiddetli eleştirisine maruz kalmıştır. Ancak feminist literatüre önemli kavramlar ve katkılar sağlamışlardır. Radikal feministler kadınlara tecavüzü, cinsel şiddeti, dayak, zina ve pornografi, kadın ticareti gibi daha önce kişisel olarak görülen sorunlar politikleştirilerek kamusal alanda teşhir edilmesi bir politika olarak benimsenmiştir. Radikal feministler kadınları ayrı bir sınıf olarak görme konusunda kendilerini sosyalist feministlerden de ayırırlar. Radikal feminist medya stratejileri ise kuşkusuz kadınların kendi medyasına sahip olmasını gerektirmektedir. Radikal feministler kadınların yönettiği bir medyada hiyerarşi olmayacağını; hiyerarşi sadece eril yapılanmanın bir sapkınlığı olarak görmektedirler. Bununla birlikte radikal feminizmin birçok kavramı diğer feminist yaklaşımlar tarafından verimli bir şekilde kullanılmıştır.