İLETİŞİM SOSYOLOJİSİ

İnsan on binlerce yıldan günümüze resimler, göstergeler ve tasvirler aracılığıyla mesaj iletmenin sayısız yolunu icat etmiştir. Ancak yazının kendisi kullanıcıların düşündükleri ve hissettikleri ya da ifade edebildikleri her şeyi somutlaştırıp açıkça belirleyebilecekleri düzenli bir gösterge veya simgeler bütünü oluşturulduktan sonra ortaya çıkmıştır. Böyle bir sistem bir günde kurulmamıştır. Yazının tarihi uzun, yavaş ve karmaşık bir tarihtir. B u nedenle doğru yanıt a şıkkıdır.

McLuhan insanlık tarihini dört döneme ayırır. Bir dönemden diğerine geçiş iletişim teknolojisindeki değişimden önemli oranda etkilenmiştir: • Kabile Çağı • Edebiyat Çağı • Basım Çağı • Elektronik Çağ Kabile çağını değiştiren buluş fonetik (sescil) alfabenin bulunuşudur. İnsanların seslere aynı anlamı yüklemesiyle işbölümü gelişir, yeni bir toplum yapısına geçilir. Alfabenin bulunmasıyla da Edebiyat Çağı yani sözlü kültürün egemen olduğu bir toplumsal örgütlenmeye geçilir. Gutenberg’in matbaayı keşfi ile de batılı toplumlarda basım çağı başlamış, kültürel yapı ise sözlü kültürden önemli bir kopuşla yazılı kültüre evrilmiştir. Doğru cevap B’dir.

Yazıyla, bilgi birikimi hem nicel hem de nitel olarak daha da büyümüş; insan, uygarlık ve kültürün taşınmasında çok güçlü bir araca kavuşmuştur. Bu nedenledir ki, insanlığın yazı öncesi dönemleri “tarih öncesi”, yazının bulunuşundan sonraki dönemleri ise “tarihi çağlar” olarak adlandırılmaktadır. Çünkü yazı insan bilincini, zihinsel etkinliğini biçimlendirmesi ve güçlendirmesi açılarından en fazla etkiye sahip olan bir buluştur.

Uygarlık tarihinde yazıdan sonra matbaanın çok önemli bir yeri vardır; çünkü matbaa kültürel yaşamda yeniliklerin başlatıcısı olmuştur. Matbaa yazı aracılığıyla fiziksel varlık kazanan insan düşüncesinin hızlı ve daha kolay şekilde çoğaltılmasına yol açar. Bilginin çok daha geniş insan topluluklarına yayılmasını ve düşüncenin özgürleşmesini sağlar. Modern çağların başlatıcısı olarak kabul edilen matbaanın, Avrupa’da kullanımından çok önce Çin, Kore, Uygur ve Japonya’da kullanıldığı bilinmektedir. Doğru cevap A’dır.

Tarih öncesi uygarlıklarda da düzenli iletişime ihtiyaç duyuldu ve bu gereksinimi gidermek için çeşitli yöntemler geliştirildi: İlk düzenli iletişim sistemi gelişken bir yol ağına sahip olan Ahamenidler tarafından M.Ö.490-425 yılları arasında kullanılmıştır. Posta sistemi için yol, atla bir günde geçilebilecek bölümlere ayrılmıştır. Haber buralarda bekleyen atlı haberciler tarafından elden ele geçirilmek suretiyle iletilmiş; idari ve askeri amaçlı olarak kullanılmıştır. Doğru cevap B’dir.

Pierce göstergeleri üçe ayırmaktadır: Görüntüsel gösterge, belirtisel gösterge ve simge. Görüntüsel gösterge, temsil ettiği nesnesine doğrudan benzerlik taşır ve onu canlandırır. Bu benzerlik ise çoğu zaman şüpheye yer bırakmayacak şekilde nesnesini anlaşılır yapar. Örneğin haritalar, heykeller, fotoğraflar, maketler, geometrik çizimler. Belirtisel gösterge ise nesnesiyle doğrudan ve varoluşsal bağı olan göstergelerdir. Nesnesiyle bir ilişkisi olmadığında göstergede ortadan kalkar. Örneğin duman olduğu bir yerde ateş olduğunun rahatlıkla bilinmesi; yağmur bulutlarının olası yağışı işaret etmesi. Simge, bir şeyi temsil eden ama onunla doğal bir ilişkisi olmayan bir semboldür. Dolayısıyla onun nesnesiyle bağlantısı yalnızca toplumsal uzlaşma sonucu kurulan bir göstergedir. Bir simge dinamik nesnesi tarafından, yalnızca yorumlanacağı yönde, anlamda bulunan bir göstergedir. Doğal dillerdeki bir sözcük, belirttiği şey yalnızca bu anlama geldiğinde anlaşılması mümkündür. Örneğin “terazi” figürünün “adaleti”n simgesi olması gibi. Saussure buna nedensiz gösterge demektedir; çünkü simge ilettiği şeye doğal bir bağıntıyla değil de kurgusal bir bağıntıyla ifade etmesi bakımından rastlantısal ve keyfi bir özellik gösterir. Sözcükler de simgeleştirdikleri anlamla doğrudan ve nedensellik ilişkisi içinde olmayan simgelerdir. Doğru cevap C’dir.

Communis, benzeşenlerin oluşturduğu ortaklık ya da topluluk anlamına gelir. Diğer şıklar iletişimin tanımlarıdır.

İletişim sürecinde başarısızlığın nedenlerini bulmaya yönelen yaklaşım, “süreç” okulu olarak adlandırılır. İletişimi bir anlam üretimi ve paylaşımı olarak ele alan çalışmalar, iletişim sürecinin her bir öğesi (kaynak, alıcı, ileti vb) arasında bir ilişki/etkileşim olduğunu, bu ilişkinin irdelenmesi gerektiğini öne sürerken iletişime dair tüm edimleri de daha geniş bir toplumsallık içerisinde irdelemenin önemine işaret ederler. İkinci okul da diyebileceğimiz bu yaklaşım, anlamların üretilmesinde iletilerin ya da metinlerin insanlarla nasıl etkileşime geçtiğiyle ilgilenir. Gerçekte metinlerin kültürün içindeki rolüne bakar. Anlam üretimiyle daha çok ilgilenir; iletişim ediminde veya anlamların paylaşım sürecinde ortaya çıkan yanlış anlama ve çatışmaları iletişim başarısızlığının mutlak kanıtı olarak görmez. Gönderici ile alıcı arasındaki kültürel farklılıklara daha fazla önem verir; anlaşamama durumunu da farklılıkla açıklar. Bu okul içerisinde, iletişim araştırması metin ve kültür eksenli olarak irdelenir.

İletişim sürecinde duygu ve düşüncelerin paylaşılması için üretilen sözel, görsel ve görsel-işitsel somut üretimlere ileti/mesaj denir. İleti, aynı zamanda üretilen ya da inşa edilen anlamlara verilen isimlerdir. Her ileti alıcıya bir çeşit anlam nakleder. Bir baş sallama, bir el hareketi, yakaya takılan bir rozet, seçilen bir parfüm markası, kullanılan bir sembol, bir şiirin dizeleri, bir şarkı sözü, takılan bir takı veya giysi türü, yüzlerce sayfalık bir roman, beyazperdeden akan görüntülerin hepsi birer iletidir. Bunların her birisi birer anlam üretim ve paylaşım çabalarıdır. İleti, içerik ve yapı olmak üzere iki boyuta sahiptir İçerik, doğrudan kurulan anlamı veya iletilmek istenen mesajı ifade ederken, yapı da anlamın kurulumunu sağlayan simge, gösterge ve kodlardan oluşan anlatım şekli veya üslup olabilir. Diğer şıklardaki bilgiler, kaynağı tanımlamaktadır.

Kâinattaki canlılar arasında iletişim kurma yetisine sahip olan yegâne varlık insan değildir. Örneğin arılar, karıncalar veya yunuslar arasında bir iletişim dizgesi olduğu, yiyecek stoklamada kolektif bir çalışma gerçekleştirdikleri bilinmektedir. Bununla birlikte sadece insan varlığı, simge (sembol) yaratma yetisine sahiptir ve insanın geliştirmiş olduğu en gelişkin sembol sistemi de dildir. Bu özelliği ile de sadece başkalarına duygularını ifade etme değil, düşünce ve bilgilerini de biriktirip aktarma dolayısıyla kültür üretme olanağına kavuşmuştur.

Gösterge, kendisinden başka bir şeyi temsil eden veya imleyen şeydir. Gösterge, duyu organlarıyla kavranabilen fiziksel bir şeydir ve varlığı kullanıcılarının onu bir gösterge olarak kabul etmesine bağlıdır. Göstergelerin nedensiz bir doğası vardır. Uzlaşımlar olmaksızın anlam kazanamazlar veya tümüyle yanlış kod açımına maruz kalırlar.

Pierce göstergeleri üçe ayırır: Görüntüsel gösterge, belirtisel gösterge ve simge. Görüntüsel gösterge temsil ettiği nesnesini doğrudan benzerlik taşır ve onu canlandırır. Bu benzerlik ise çoğu zaman şüpheye yer bırakmayacak şekilde nesnesini anlaşılır yapar. Örneğin haritalar, heykeller, fotoğraflar, maketler, geometrik çizimler. Belirtisel gösterge ise nesnesiyle doğrudan ve varoluşsal bağı olan göstergelerdir. Nesnesiyle bir ilişkisi olmadığında göstergede ortadan kalkar. Örneğin duman olduğu bir yerde ateş olduğunun rahatlıkla bilinmesi; yağmur bulutlarının olası yağışı işaret etmesi.

Bir kültürün, gerçekliğin ya da doğanın bazı görünümlerini açıklaması veya anlamasını sağlayan bir öyküye MİT adı verilmektedir. Simge,bir şeyi temsil eden ama onunla doğal bir ilişkisi olmayan bir semboldür. Kodlar göstergelerin kendi gelenekleriyle nasıl bir arada tutulduklarını, nasıl kullanıldıklarını, nasıl anlaşılacaklarını açıklayan ve yazılı olmayan tanımlamalardır. Gösterge, kendisinden başka bir şeyi temsil eden veya imleyen şeydir. Belirtisel gösterge nesnesiyle doğrudan ve varoluşsal bağı olan göstergelerdir.

McLuhan insanlık tarihini dört döneme ayırır. Bir dönemden diğerine geçiş iletişim teknolojisindeki değişimden önemli oranda etkilenmiştir:

Çağ Kabile çağını değiştiren buluş fonetik (sescil) alfabenin bulunuşudur. İnsanların seslere aynı anlamı yüklemesiyle işbölümü gelişir, yeni bir toplum yapısına geçilir. Alfabenin bulunmasıyla da Edebiyat Çağı yani sözlü kültürün egemen olduğu bir toplumsal örgütlenmeye geçilir. Gutenberg’in matbaayı keşfi ile de batılı toplumlarda basım çağı başlamış, kültürel yapı ise sözlü kültürden önemli bir kopuşla yazılı kültüre evrilmiştir. (Altay, 2003).    Innis ve McLuhan’ın görüşleri yeni iletişim teknolojileriyle birlikte tekrar irdelenmeye başlamış; özellikle McLuhan’ın bireylerin duyularının aynı tarzda gelişerek dünyanın birbirine benzer olacağı ve global bir köye evrileceği görüşü tekrar tartışmaya açılmıştır. Bununla birlikte, uygarlık tarihinin gelişim sürecinde, insan varlığının kurucu rolünün teknoloji yanında göz ardı edilmesi kuramın zayıf yönü olarak eleştirilir.

Kitle toplumu tezi, ilk olarak Le Bon, Gasset ve Heidegger gibi muhafazakar düşünürlerce formüle edilmiştir. Kitle toplumu kapitalizmin bir ürünüdür; sanayileşme, kentleşme ve modernleşme süreçleriyle ortaya çıkmıştır. Bu süreçler sonunda bireyler arasındaki farklılıklar giderek ortadan kalkmış, birbirlerinden yalıtılmış ama birbirlerine benzer çekirdek bireylerin oluşturduğu bir toplum yani kitle toplumu ortaya çıkmıştır. Kitle toplumu için yeni bir anlatı şekli (veya teknikler) geliştirilir. Haber üretimi artık para kazanılan bir iş, habercilik ve kısa süre sonra da yayıncılık kârlı bir iş kolu olarak yükselir. 1890 yılında New York kentinde iki gazete okunmaktadır ve bu gazeteler aynı zamanda kentteki sınıfsal ayrışmayı da temsil eder: Times, zenginler tarafından okunmaktadır World gazetesi ise daha az zenginler tarafından okunmaktadır.

Internet 1969 yılında askeri amaçlarla bilgisayarlar arasında kurulan bir ağ iken 1995 yılında sivillerin de kullanımına açılmasıyla birlikte McLuhan’ı takip eden iyimser yaklaşımlardan denetim ve kontrol boyutuna uzanan karanlık yüzüne kadar pekçok kuram ve tartışmaya konu olmuştur. 1960’lar ve 1970’lerde ekonomik terimlerle tanımlanan enformasyon ekonomisi kavramı, McLuhan’ın küresel köy kavramı ve Bell’in sanayi-sonrası yeni toplumsal düzen kavramları enformasyon toplumu tartışmalarının ana eksenini oluşturur. Bu tartışmaların ortak yönü modern toplumlarda bilgi ve enformasyonun artan önemidir. Toplumsal olarak devrimci bir dönüşümden söz eden Bell’e göre; 1980’li yıllara gelindiğinde, enformasyon edinme, işleme, dağıtma ve saklama konusunda gittikçe gelişen yeni yöntemlerle artık “yeni” toplum olarak enformasyon toplumuna geçilmiştir demektedir. Castells, ise teknoloji, toplum ve küreselleşme eksenli yaklaşımını ağ toplumu (the network society) kavramı ile ifade eder. Castells’in “Ağ toplumu” (The Network Society), gelişmiş bilgi ve iletişim teknolojileri temelinde dünya çapında oluşturulan birtakım ağların çerçevesinde toplumsal yapının yeniden şekillenmesine dayanır.

İletişimbilimci Marshall McLuhan, elektronik medyanın tüm dünyayı sosyal, politik ve kültürel olarak ortak bir sisteme bağladığını öne sürer; dünyanın geldiği bu yeni düzenin adını da küresel köy olarak ifade eder.

Basının kurumsallaşması ve gazeteciliğin profesyonelleşmesi, radyonun yaygın bir kitle iletişim aracı olarak geniş kullanım alanı, sinemanın beyaz perdesinin insanları cezbetmesi ve II. Dünya savaşından sonra gelişme gösteren televizyonun tüm hanelerde evin baş köşesine yerleşmesinin ardından ile yeni bir toplumsal yapı olan kitle toplumu oluşmuştur.