İLETİŞİM SOSYOLOJİSİ - Deneme Sınavı - 18

1979’da tamamlanan UNESCO’nun McBride Raporunda “iletişim hakkı” ele alınmış ve bu hakkın artık haberleşme hakkının ötesinde, ileti alma ve bilgilendirme hakkını da içerdiği ve iletişimin, tarafların bireysel ve kolektif olarak içinde demokratik ve dengeli bir diyalog sürdürdükleri, çift yönlü bir süreç olduğu kabul edilmiştir. Raporda henüz olgunlaşmamış ama gelişmekte olan bir hak olarak tanımlanan iletişim hakkının içeriği, kesin olarak bunlarla sınırlanmamakla birlikte şöyle doldurulmuştur:

a) Toplanma hakkı, tartışma hakkı, katılma hakkı ve diğer ortaklık hakları,

b) Soruşturma hakkı, bilgilendirme, bilgilendirilme hakkı ve diğer enformasyon hakları,

c) Kültür edinme hakkı, seçme hakkı, özel yaşamın korunması hakkı ve insan gelişmesiyle ilgili diğer haklar...

Görüldüğü üzere E şıkkında verilen "tartışma hakkı" raporda ortaklık haklarından biri olarak yer almıştır.

Basın özgürlüğü mücadelesi hem din, inanç ve vicdan özgürlüğü mücadelesi hem de düşünce özgürlüğü mücadelesi ile iç içe geçmiştir. Batı Avrupa’da reform hareketinin güçlenmesinin ardından, dinsel özgürlükler dini kitap ve risalelerin yayımı aracılığıyla talep edilmiş; Tanrı’nın insana bahşettiği aklın dini kurumlar ve devlet tarafından sınırlandırılması ve engellenmesinin dini duyguları zedeleyeceği gerekçesiyle her türlü sansüre karşı çıkan düşünürler, yayıncılık sektörünün gelişmesine destek vermişlerdir. XVII. yüzyıla kadar sayıları hızla artan, başta yerel dillerdeki İncil olmak üzere, dini kitapları, haritalar, atlaslar, antolojiler ve şarkı bültenleri izlemiştir. Doğru cevap D’dir.

Batı Avrupa’da XVII. yüzyılda güçlenen liberalizm akımının basın özgürlüğü alanındaki ilk önemli temsilcisi John Milton’un basın özgürlüğü tarihi açısından bir klasik sayılan Areopagitica: John Milton’dan İngiltere Parlamentosu’na Sansürsüz Basın Hakkında Söylev başlıklı yazısı, XVII. yüzyılın ortalarında 1644’te sansür yasasının geçerli olduğu bir dönemde kaleme alınmıştır. Milton yazısında basın özgürlüğünün toplum açısından yararlarını altı noktada toplamıştır: • Kötü ve yanlış fikirlerin yok edilebilmesinin en güvenceli yolu olan basın özgürlüğü, gerçeklerin serbest olarak yayılımına olanak sağlar. 
 • Bize yeni ve garip gelmeleri nedeniyle iyi fikirleri de kötü olarak mahkûm etmemiz tehlikesi her zaman vardır; basın özgürlüğü bunun önüne geçer. • Kötülük kaynakları çoktur ve bunların çoğuna insanların ulaşabilmesinin önüne basılmış eserlerin sansür edilmesi ile geçilemez. 
 • İnsanların pek çoğu sansür görevini yapabilecek yetenekte değildir; bu yetenekte olan insanların ise pek azı böyle bir görevi kabul eder. • Eserlerin ancak pek azı bütün kısımları itibariyle kötüdür; böyle olunca sansürlenen bir eserde az sayıdaki kötü kısımlar için okuyucu, eserin kapsadığı bütün iyi kısımlardan mahrum edilir. • Bir kişinin okuduğu eserdeki iyi ve kötü kısımları bizzat kendisinin ayırması hayat tecrübesi bakımından en önemli yararı sağlar. Doğru cevap C’dir.

XIX. yüzylın ortalarında İngiliz filozof John Stuart Mill tarafından kaleme alınan On Liberty (Özgürlük Üzerine) (1859) başlıklı eserin ikinci bölümünde, düşünceyi açıklama ve basın özgürlüğünü haklı ve zorunlu gösteren nedenler şu şekilde sıralanmıştır: • Hükümet ya da sivil toplum tarafından yanlış olduğu iddiasıyla susturulan herhangi bir düşünce, aslında doğru olabilir, • Bir düşünce yanlış bile olsa, içinde birkaç dirhem hakikat de bulunabilir, • Herhangi bir konuda egemen olan görüş, hemen hiçbir zaman hakikatin tamamı değildir. Bu nedenle tam hakikate ancak bu düşünceyi diğer düşüncelerle, zıt görüşlerle karşılaştırılarak varılabilir. 

 Doğru cevap A’dır.

1979’da tamamlanan UNESCO’nun McBride Raporunda “iletişim hakkı” ele alınmış ve bu hakkın artık haberleşme hakkının ötesinde, ileti alma ve bilgilendirme hakkını da içerdiği ve iletişimin, tarafların bireysel ve kolektif olarak içinde demokratik ve dengeli bir diyalog sürdürdükleri, çift yönlü bir süreç olduğu kabul edilmiştir. Raporda henüz olgunlaşmamış ama gelişmekte olan bir hak olarak tanımlanan iletişim hakkının içeriği, kesin olarak bunlarla sınırlanmamakla birlikte şöyle doldurulmuştur: a) Toplanma hakkı, tartışma hakkı, katılma hakkı ve diğer ortaklık hakları, b) Soruşturma hakkı, bilgilendirme, bilgilendirilme hakkı ve diğer enformasyon hakları, c) Kültür edinme hakkı, seçme hakkı, özel yaşamın korunması hakkı ve insan gelişmesiyle ilgili diğer haklar... Doğru cevap E’dir.

Başta İngiltere’de örgütlenen kamu hizmeti yayıncılığı ve onun örnek kuruluşu BBC (British Broadcasting Corporation - İngiliz Radyo Televizyon Kurumu) aracılığıyla görülen yayıncılık anlayışı, toplumda eşit iletişim olanaklarından yoksun bırakılmış kesimlerin görüşlerine yer açabilmek için var edilmiştir. Özel çıkarların temsiline aracılık etmek yerine kamu çıkarını görünür hale getirmek için kurulan yayıncılık kuruluşlarının giderleri kamu tarafından karşılanmış, özerklikleri yasalarla teminat altına alınmıştır. Özerk yapıları, onların yerel ve ulusal yönetim ve hükümetlere mesafelenmesini mümkün kılmış, böylelikle kamu ya da kamuların eleştiri ve yargılama yetenekleri çoğaltılmıştır. Ancak radyo ve televizyonların politik yaşamda etkileri zaman içinde arttığından, yerel ve ulusal yönetimler için onların kontrolü önemli hale gelmiş ve yönetimler yasal korumayı delmeye ve kurumların özerk yönetimlerini resmi ya da gayri resmi yollardan etkilemeye başlamışlardır. Yönetim baskısının yanı sıra bu yayıncılık anlayışı bürokratik baskıya da direnememiş ve yayın akışında, ilkelerinde, program seçimlerinde yenilikçi ve eşitlikçi bir tutumu benimseyemediğinden, ağır eleştirilere maruz kalmıştır. Kamu hizmeti yayıncılığı ilkeleri ve politikaları ticari yayıncılık karşısında bir seçenek olmaklığını sürdürdüğü gibi, bu kurumlarda biriken yaklaşık elli yıllık deneyim alternatif bir yayıncılık anlayışı bağlamında yol gösterici bir niteliği sahiptir. Ayrıca bu kurumlarda çalışan iki kuşak yayıncı, haber üretimi başta olmak üzere adil ve dengeli yayıncılık anlayışı geliştirmek için edindikleri bilgi ve tecrübe ile iletişim özgürlüğünün sınırlarını genişletmek doğrultusunda hareket eden sivil toplum örgütlerine ve meslek kuruluşlarına katkıda bulunmaya devam etmektedir. Doğru cevap D’dir.

Keane tarafından da belirtildiği gibi yeni sağ hareketin sözcüleri “sansür”ü oldukça dar bir anlamda ele alarak, pazar liberalizminin iletişim özgürlüğünü kısıtlayan yönlerini göz ardı etmektedir. Örneğin, • Tekellerin, alana hakim olarak pazara girmek isteyenlere karşı engeller koyması ve seçenekleri sınırlaması, • Enformasyonun tanımının kamusal yarar kavramından uzaklaşıp, özel olarak tasarruf olunabilen bir metaya yaklaştırılması, • Dev boyuttaki firmaların karları doğrultusunda yurttaşların ne dinleyip, ne okuyacaklarını, ne seyredeceklerini kararlaştırmaları, • Enformasyon üretim ve dağıtım alanını ellerinde bulunduranların hangi ürünlerin (kitaplar, dergiler, tv programları, bilgisayar yazılımları gibi) kitlesel çapta üretileceğini yayın öncesinden belirleyerek, böylece hangi görüşlerin pazara gireceğini, hangilerinin dışarıda kalacağını belirlemeleri, • Ayrıca ticari yayıncıların okuyucuların, dinleyicilerin ve seyircilerin pazar dışı tercihlerini umursamamaları 
gibi uygulamaların bir tür sansür anlamına geldiği pazar liberallerince “fark edilmemektedir”. Doğru cevap B’dir.

John Keane, modern devletin başlangıcından bu yana süren, günümüzde artarak devam eden birbirleriyle bağlantılı beş siyasal sansür türünün özel ilgiye değer olduğunu belirtmektedir. Bunlar olağanüstü hal erkleri, silahlı gizlilik, yalan söylemek, devlet reklamcılığı ve korporatizmdir. “Olağanüstü hal erkleri”, hükümetlerin özellikle kriz dönemlerinde ulusal güvenlik gerekçesiyle “ön engelleme” ve “yayın sonrası sansür” yoluyla medyalar üzerinde siyasal baskı uygulamalarıdır. Ön engelleme sözlü, görsel ya da basılı yayının devlet yetkililerince önceden denetlemesi (ki bunun yolu resmi ya da resmi olmayan hükümet sözcüleriyle dostça konuşma ve kokteyllerden, basit isteklere, telefonla yapılan uyarılardan, zorunlu ve ihtiyari kuralların konmasına dek uzanır); yayın sonrası sansür ise yayınların yasaklanması, toplatılması, malzemenin üretildiği teknik araçlara el konulması, basımevlerinin vd. kapatılması gibi yaptırımları kapsamaktadır. Doğru cevap C’dir.

John Keane, modern devletin başlangıcından bu yana süren, günümüzde artarak devam eden birbirleriyle bağlantılı beş siyasal sansür türünün özel ilgiye değer olduğunu belirtmektedir. Bunlar olağanüstü hal erkleri, silahlı gizlilik, yalan söylemek, devlet reklamcılığı ve korporatizmdir. Politik bir sansür türü olarak beliren “korporatizm”, çeşitli sivil toplum örgütleri ile devlet görevlileri arasında gizli ve kamusal sorumluluktan uzak pazarlıklar yapılması, pazarlıkların ve korporatist nitelikli ilişkilerin yapısı gereği kitle iletişim araçları yoluyla kamuya açılmaması olarak açıklanabilir. Doğru cevap A’dır.

Osmanlı döneminin basın alanına ilişkin ilk kapsamlı yasal düzenlemesi olan 1864 tarihli Matbuat Nizamnamesi’nin aşağıda sıralanan bazı maddelerinde bu uygulamaların izlerini görebilmek mümkündür. Matbuat Nizamnamesinde cezaya tabi tutulan hükümlerden bazıları şunlardır: • Ruhsatsız gazete çıkarmak • Gazetenin imzalı bir sayısını ilgili devlet dairesine göndermemek • Hükümetten gelen resmi yazıları yayınlamamak • Genel adaba ve milli ahlaka aykırı yazılar basmak • Hazreti padişahiye taarruz sayılabilecek yazılar yazmak • Dost hükümdarlara dokunacak söz yazılması Doğru cevap E’dir.

1867’de yayınlanan Âli Kararname’nin ilk uygulamaları olarak Muhbir ve Vatan kapatılmış (1867), memur gazeteciler uyarılmış ya da yeni görevlere atanarak İtanbul’dan uzaklaştırılmış, Tercüman-ı Ahval ve Tasvir-i Efkar’ın yayınlarına son verilmiş, gazeteci-memur Ali Suavi, Namık Kemal ve Ziya Bey yeni görevlerine gitmemek için yurt dışına kaçmışlardır. Yine bu kararnameye dayanılarak mizah dergisi Diyojen 1871’de 15 defa; aynı yıl İbret gazetesi bir ay, 1872’de dört ay; 1873’te Hadika gazetesi iki ay ve İbret ve Basiret gazeteleri süresiz olarak kapatılmıştır. 1874’te ise Hülasat ül Efkar, Şark ve Hayak gazeteleri kapatılmıştır. 1876’da yürürlüğe giren Anayasanın 12. maddesinde yer alan “Matbuat kanun dairesinde serbesttir” hükmüne rağmen, basın özgürlüğünün yasal teminat altına alınmasında bu kararname engel oluşturur. 
 Doğru cevap B’dir.

XVII. yüzyıl Avrupa'da düzenli, periyodik bir görünümü yansıtması bakımından ilk gerçek gazete denilebilecek yayınların başladığı yüzyıldır. Ayrıca bu dönemde edebiyat alanında yeni türlerin ortaya çıkması ve okuryazarlığın görece artması yayıncılığın gelişmesini arttırmıştır. Bu nedenle doğru yanıt d şıkkıdır.

İnsanların pek çoğu sansür görevini yapabilecek yetenekte değildir; bu yetenekte olan insanların ise pek azı böyle bir görevi kabul eder. Bu nedenle doğru yanıt e şıkkıdır.

Bugünkü anlamda ilk gazete 1609'da Strasbourg'da haftalık olarak Almanca yayınlanan Avisa, Relation oder Zeitung'dur